تهران، شهری با تطبیق‌پذیری پایین
برای سنجش تنش‌های مداوم شهری مانند تهران «تطبیق‌پذیری» معیار مناسبی است. در مقیاس شهری، تطبیق‌پذیری به میزان توانایی بقا و رشد افراد و نهادها بدون تاثیر گرفتن از هرگونه سوانح ناگهانی و یا تنش روزمره گفته می‌شود.
با تماشای مناظره‌های انتخاباتی و تکرار متوالی این واقعیت که محمدباقر قالیباف از سال ۸۴ تاکنون شهردار تهران بوده است، برای سنجش میزان موفقیت او باید نگاهی به وضعیت شهر انداخت. معیار این بررسی متاسفانه از بلایایی که طی ماه‌های گذشته کشور را داغ‌دار کرد نشات می‌گیرند. در ادامه قسمت اول این یادداشت را می‌خوانید.
تلفات بالای سیل استان‌های آذربایجان شرقی و غربی در فروردین ماه، انفجار در معدن زغال‌سنگ زمستانه یورت آزادشهر در اردیبهشت، و صد البته حادثه پلاسکو در دی ماه سال گذشته این سوال را در ذهن ایجاد می‌کند که آیا برای کاهش میزان تلفات راهی وجود داشت؟ حتما همین‌طور است. شاید دلیل این تلفات سرعت پایین در پاسخگویی مناسب و اقدامات انجام شده بود. و یا شاید اینقدر وضعیت زیرساختی خراب بود که امکان پاسخگویی را به کل از ما گرفت. باید بپذیریم که بسیاری از ساختارهای کشور ما رو به کهولت می‌گذارند و تا این داغ‌ها تازه هستند باید کمر ببندیم به بازنگری وضع موجود و قدم برداریم برای توانایی بیشتر جهت پاسخگویی بهتر در شرایط اضطراری و در مواجهه با بلایایی از این دست. تنش‌های مداومی نظیر آلودگی هوا هم تلفات کمی ندارند اما متاسفانه به دلیل تداوم آنها شاید توجه به اثراتشان کمتر بحرانی جلوه کند. در این راستا مفهومی به نام «تطبیق‌پذیری[i]» معیار مناسبی برای سنجش است.
با تماشای مناظره‌های انتخاباتی و تکرار متوالی این واقعیت که محمدباقر قالیباف از سال ۸۴ تاکنون شهردار تهران بوده است، برای سنجش میزان موفقیت او باید نگاهی به وضعیت شهر انداخت.
در مقیاس شهری، تطبیق‌پذیری به میزان توانایی بقا و رشد افراد، موسسات و نهادها بدون تاثیر گرفتن از هرگونه سوانح ناگهانی و یا تنش روزمره گفته می‌شود. به بیان دیگر، با طراحی و پیاده‌سازی برنامه‌ای جامع و بلند مدت برای بالا بردن تطبیق‌پذیری می‌توان هم استاندارد زندگی روزانه را ارتقا داد، و هم سرعت و توانایی مدیریت بحران (برای پشت سر نهادن آنها با حداقل تلفات) را بالا برد. شکی نیست که این برنامه باید برپایه کاوش عمیق و همه جانبه، خاص هر شهر و منطقه طراحی بشود تا بازتابی از تجربیات گذشته، تاریخ، وشرایط حال، و پیچیدگی‌های آنجا باشد و بتواند توسعه را به سمت یک چشم‌انداز پایدار و پویا هدایت کند. بدین منظور چارچوب یک برنامه جامع باید چهار بعد اساسی را در برگیرد: نظام اجتماعی و اقتصادی؛ استراتژی و مدیریت؛ بهداشت و سلامت؛ و محیط زیست و زیرساخت‌ها. همچنین، باید مبتنی بر مشاوره گسترده، مشوق مدیریت و سرمایه گذاری کارآفرین، و ایجاد حس مالکیت مشترک و مسئولیت پذیری باشد.
طرح تفصیلی شهر تهران
تهران پرجمعیت‌ترین شهر ایران است و بعد از چندین شهر در هند و پاکستان، در زمره متراکم‌ترین شهرهای دنیا قرار می‌گیرد. بیش از هشت و نیم ملیون نفر در محدوده ۲۲ گانه شهرداری تهران و ۱۴ملیون نفر در محدوده کلانشهر تهران ساکنند. وبسایت شهرداری تهران درباره برنامه‌ریزی توسعه شهر می‌نویسد که «طرح جامع تهران» در سال ۱۳۴۶ توسط عبدالعزیز فرمانفرمائیان و ویکتور گروئن بر پایه وسایل نقلیه موتوری و ساخت بزرگراه‌ها پایه‌ریزی شد. تنها بخش‌هایی از این طرح به مرحله اجرا رسید. برنامه‌های پیشنهادی در پی بازبینی این طرح در سال ۱۳۷۰ به تاییدیه شهرداری تهران در زمان شهرداری غلامحسین کرباسچی نرسید. تا اینکه ۱۰سال بعد وزارت مسکن و شهرسازی به کمک شهرداری شتافت تا مجموعه‌ای از توصیه‌ها و دستورالعمل‌ها را به عنوان طرحی ۲۵ساله برای کلان شهر تهران ارائه کنند. طرح جدید نیز، که شامل ایجاد زیرساخت‌های بزرگ و گران قیمت بود و همچنان تمایز بنیادینی با طرح ابتدایی تهران نداشت، به دلیل تعیین‌نشدن نهاد مدیریت اجرایی و تامین مالی اقبال چندانی نیافت[ii].
هم اکنون، طرح تفصیلی شهر تهران[iii] که در پرتال شهرداری قابل مطالعه است، در سال ۱۳۹۱توسط مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران به عنوان سند اصلی راهبردی – ساختاری وعمرانی جامع شهر تهیه شد[iv]. از تجربه نیم قرن گذشته و میزان اجرای طرح تفصیلی بعد از پنج سال مبرهن است که این برنامه فاقد برنامه‌ریزی اجرایی و ضوابط حقوقی لازم برای بازنگری پیشرفت پروژه‌ها و محک‌زدن تحقق چشم‌انداز توسعه است. با این روند مسئولان دلسوز برنامه‌هایی را بر حسب ضرورت در مناطقی اجرا می‌کنند که هر چند موفق و تحسین‌برانگیز باشند جزئی بوده و نخواهند توانست پایداری و تطبیق‌پذیری شهر را در دراز مدت تضمین کنند. مهم‌تر از همه این طرح تفصیلی راهکارهای راهبردی و تحقق‌پذیری برای مواجه با معضلات مداوم زیست محیطی شهر تهران ارائه نمی‌کند. پورتال مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران منابع مفصلی در مورد ابعاد مختلف یک شهرپایدار و تطبیق‌پذیر گرد آورده است که متاسفانه بازتابی در این طرح تفصیلی ندارند.
البته به نظر می‌رسد که سیاست‌گذاری‌های جدید هدف کنترل جمعیت را بسیار مصمم دنبال می‌کنند. چند نمومه از این طرح‌ها عبارتند از: طبقه‌بندی پهنه‌های استفاده از زمین‌ها، جلوگیری از تفکیک و دامنه‌بندی املاک پایتخت، حداقل مساحت آپارتمان (۳۵ متر مربع)، و اهرم‌های تنبیه و تشویق برای میزان کردن تراکم جمعیت در مناطق مختلف. اما مسلما یک طرح جامع نباید فقط به موضوع کاربری زمین و منطقه بندی بپردازد. لازم است طرح تفصیلی شهر تهران و نحوه پیاده‌سازی آن به طور سیستماتیک بازبینی و اصلاح شود؛ چرا که اولویت هر طرح گسترش شهری باید بر سلامت و بالندگی ساکنان آن شهر استوار باشد. مسائل زیست محیطی در تعامل دائمی با ساکنان شهر است، از این رو طرح تفصیلی نیازمند مطالعات تلفیقی و تکمیلی برروی معضلات محلی و کلی شهر و ایجاد سناریوهای جایگزین برای توسعه تطبیق‌پذیر و پایدار است. همچنین تشکیل یک کمیته راهبردی برای ارزیابی دستاوردها و نتایج کارگروه ها و تدوین و اصلاح برنامه‌ریزی‌ها ضروری است.
بحرانی‌ترین معضلات مداوم زیست محیطی و زیرساختی شهر تهران
شهرهای زیادی از جمله تهران با تنش‌های مداومی مثل آلودگی هوا و بحران‌های ناگهانی‌ای نظیر سیل و زلزله دست به گریبانند. در اینجا نگاه اجمالی خواهیم انداخت به وضعیت آلودگی هوا وآلودگی صوتی و و ارتباط آنها با سیستم حمل و نقل عمومی و تراکم ترافیک در سطح شهر تهران.
نقش اول حمل و نقل درسطح شهر تهران بر عهده بیش از ۲ میلیون خودرو و ۵۰۰ هزارموتورسیکلت است. متاسفانه ۵ خط مترو[v] به کندی پیشرفت می‌کنند و محدوده تحت پوشش آنها محدود باقی مانده است. تهران شهری با بالغ بر ۴۰بزرگراه است که طول آنها به ۴۵۶کیلومتر می‌رسد. بزرگراه‌ها با تمامی ورودی و خروجی‌های غیر اصولیشان بهبود وضعیت حمل و نقل و تراکم ترافیک را بسیار مشکل ساخته‌اند. در نتیجه، بالاخره بعد از سال‌ها دنبال کردن سیاست اتوبان‌سازی، طرح جامع توسعه شهرتهران اولاً مبتنی بر تکمیل و جلوگیری از گسترش شبکه بزرگراه‌ها و ثانیاً، تاکید بر تسهیل و ساماندهی ارتباط محلات با شبکه های بزرگراهی و اصلی است.
اما مشکل به بزرگراه‌ها ختم نمی‌شود. افزایش روزافزون جمعیت، افزایش سرانه مالکیت خودروهای شخصی، تردد خودروهای فرسوده، زیرساخت های قدیمی، سیستم حمل و نقل توسعه نیافته وناکارآمد، پایین بودن کیفیت سوخت و نیز الگوی تولید، توزیع و مصرف بر مبنای سوخت‌های فسیلی و سبک زندگی مرتبط، فقدان الگوی مصرف سازگار با محیط زیست در بخشهای مختلف صنعتی، خانگی و تجاری- اداری منجر به وابستگی و مصرف بالای سوخت در کلانشهر تهران شده است.
آوازه هوای ناسالم تهران[vi] به گوش همه رسیده است. شاخص کیفیت هوا[vii] اگر عددی بالای ۱۰۰را نشان دهد دیگر هوا سالم و پاک نیست. هنوز خیابان‌های خلوت تهران در تعطیلات نوروزی از ذهن شهروندان بیرون نرفته است که تهران ۴روز هوای ناسالم (برای گروه های حساس۱۵۰<AQI<۱۰۰) را در همین فروردین ماه، در آغاز بهار، تجربه کرد. آمار شرکت کنترل کیفیت هوا نشان می‌دهد که در پنج سال گذشته تهران سالانه بین سه تا هفت ماه هوای ناسالم برای گروه‌های حساس داشته است. سال ۹۵ با ۹روز هوای ناسالم (شاخص کیفیت هوایی بیش از ۱۵۰) رکورددار سال‌های اخیر شد.[viii] ایجاد سامانه پیش بینی آلودگی هوا یکی از سنگین‌ترین پروژه‌های شهرداری به تازگی رونمایی شده است که اگر با موفقیت ظرفیت پیش‌بینی آلودگی هوا را داشته باشد ممکن است اقدامات پیشگیرانه قبل از رسیدن به مراحل بحرانی را مقدور سازد.
اما داستان آلودگی صوتی در کلانشهر تهران از مرز هشدار گذشته است. مولفه سنجش سطح صدا «تراز فشار صدا» است که با واحد دسی بل (dB) اندازگیری می‌شود. حد مجاز صدا در حریم صدمتر ازمناطق مسکونی در روز ۵۵ دسی‌بل است که فاصله زیادی با میزان آلودگی صوتی در پایتخت دارد. خیابان‌های اصلی تمامی مناطق تهران در جنوب خیابان دماوند و انقلاب و جاده مخصوص کرج (منطقه ۹ تا ۲۰) بیش از ۷۰دسی بل آلودگی صوتی دارند که در نتیجه باعث می‌شود وضعیت زیست‌محیطی و کیفیت زندگی وخیمی داشته باشند. لازم به ذکر است که به ازای هر ۶ دسی‌بل افزایش تراز، فشار موج صوتی ۲ برابر می شود، به عبارتی در بیش از نیمی از پایتخت ساکنین حدود ۶ برابرفشار صوتیِ استاندارد را تحمل می کنند. ۷۶ درصد مراکز درمانی و ۳۲ درصد مراکز آموزشی دارای آلودگی صوتی بالاتر از حد مجاز و در شرایط بحرانی آلودگی صوتی قرار دارند. منطقه ۹ که میدان آزادی و فرودگاه مهرآباد در آن واقع هستند بیشترین آلودگی صوتی را در سطح شهر دارد.[ix][x]
عارضه‌های آلودگی صوتی بسیار و در عین حال جدی‌اند. چند مورد عبارتند از: ناراحتی عصبی، استرس و کج خلقی، فشارخون بالا، سردرد، خستگی ، کاهش قدرت شنوایی، تضعیف سیستم ایمنی بدن، انعقاد رگ‌های خونی، سکته قلبی، سوء هاضمه و زخم معده، کاهش قدرت یادگیری در کودکان، سقط جنین، افزایش احتمال ابتلا به سرطان، و کاهش طول عمر.
راهکارهای میلیاردی شهرداری تهران برای کنترل آلودگی صوتی در سال‌های گذشته عبارتند از: نصب دیوار صوتی در برخی از بزرگراه‌های پایتخت از جمله بزرگراه صدر، کردستان و حکیم و برنامه‌ریزی برای ادامه این کار؛ انتقال فرودگاه مهرآباد؛ نصب دیوارهای جاذب صوتی در حاشیه راه آهن داخل شهر؛ نوسازی و جایگزین نمودن خودروهای فرسوده؛ جلوگیری از تردد خودروهای سنگین غیر استاندارد و با آلودگی صوتی غیرمجاز در خیابانها به هنگام شب.[xi][xii] احتمالا لازم به یادآوری نیست که بسیاری از این طرح‌ها دور از مراحل پیاده‌سازی هستند. میزان تراز آلودگی صوتی درمحدوده بزرگراه شهید تندگویان درمنطقه ١۶ تهران، به علت تردد ماشین‌های سنگین، وخیم است اما چون پیاده‌روهای مجاور بزرگراه کم‌عرض هستند شرایط نصب دیوار صوتی مهیا نیست.
اما مسلما همه راه‌کارها نیازمند بودجه میلیاردی نیستند. دیوار صوتی طبیعی نیز تاثیر بسزایی درشکست و انعکاس آلودگی صوتی دارد. حاشیه بزرگراه مدرس، حوالی پل طبیعت نمومه خوبی از این نوع عایق صوتی است. پوشش گیاهی دیوار صوتی طبیعی ترکیبی از درختان مرتفع با برگ‌های سوزنی و پهن، درختچه‌های کوتاه یا حتی چمن است تا حالت شیب‌دار پیدا کند. هرچه درختان کاشته شده دریک محدوده مرتفع‌تر ومتراکم‌تر باشند توانایی کاهش آلودگی صدا بیشتر خواهد بود. بعلاوه این درختان دی‌اکسید کربن و آلایندههای موجود در هوا را نیز جذب می‌کنند.
همه راه‌کارها نیازمند بودجه میلیاردی نیستند. دیوار صوتی طبیعی نیز تاثیر بسزایی درشکست و انعکاس آلودگی صوتی دارد. حاشیه بزرگراه مدرس، حوالی پل طبیعت نمومه خوبی از این نوع عایق صوتی است.
همچنین فراهم آوردن شرایط برای استفاده از حمل و نقل جایگزین و جابه‌جایی انسان محور در سطح شهر یکی از مهم ترین راه کار ها برای افزایش تطبیق‌پذیری شهری است. افزایش گزینه‌های انتخابی مردم برای حمل و نقل نه تنها از مشکل روزمره تراکم ترافیک، آلودگی صوتی و آلودگی هوا می‌کاهد بلکه در صورت تعلیق حمل و نقل دائم، امکان پاسخگویی بهتری به شرایط اضطراری فراهم می‌کند. راهکارهای زیادی برای گذار به سیستم حمل و نقل انسان محور برای بالابردن استاندارد زندگی روزمره وجود دارد که به تفصیل قابل بررسی و پیاده‌سازی با بودجه کم و در زمان کوتاه است.
روش‌های افزایش استفاده از حمل و نقل جایگزین
یک بررسی از برنامه های ۳۰شهر در سراسر جهان نشان داده که رایج ترین اقدامات در حمل ونقل برای کاهش تغییرات اقلیمی و آلودگی ها شامل شش استرتژی کلی است:
- توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل جدید برای تشویق شیوه‌های حمل و نقل کم کربن و نوسازی زیرساخت‌های فرسوده از جمله: گسترش سامانه اتوبوسرانی تندرو یا «بی آر تی»؛ در نظر گرفتن اعتبارات سازوکار توسعه پاک نظیر اتوبوس الکتریکی؛ انجام معاینه فنی خودروها ونصب فیلترهای جذب دوده.
- جایگزینی ناوگان خودرو توسط خودروهای کم کربن و با بازده انرژی بالا و اقداماتی برای افزایش بازده خودروهای موجود
- تعویض سوخت‌های فسیلی مورداستفاده ناوگان با سوخت‌های تجدیدپذیر
- اقداماتی باهدف کاهش تقاضا برای حمل ونقل موتوری شخصی نظیر: تشویق به اشتراک گذاری خودرو در شهرک‌ها و یا مدارس و ادارات؛ توسعه برنامه های استاندارد برای تشویق خودروها با بیشتر دو سرنشین؛ منطقه بندی شهر و قیمت‌گذاری بر حسب تراکم
- اقداماتی باهدف افزایش تقاضا برای حمل ونقل عمومی، پیاده و دوچرخه همچون: طرح و نصب امکانات جدید برای عابران پیاده و دوچرخه سواران به منظور بهبود اتصال به مراکز کلیدی حمل و نقل؛ گسترش شبکه خدمات اتوبوسرانی و استراتژی اولویت تردد؛ ارائه بلیت‌های روزانه یا مدت‌دار برای استفاده نامحدود ازحمل و نقل عمومی؛ بهبود تجربه سفر با وسایل نقلیه عمومی با نصب صفحه نمایش یا اینترنت رایگان
- پویش‌های آگاهی عمومی نظیر سه‌شنبه‌های بدون خودرو که در شهرهای مختلف کشور برپاست.
اهمیت افزودن تطبیق‌پذیری شهری به طرح شهرهای کشور
با توجه به اینکه ایران یکی از بالاترین نرخ های رشد جمعیت شهری را در جهان دارد، پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۱۰، ۸۰درصد جمعیت کشور شهرنشین شوند. این روند رشد جمعیت شهری و تشدید تغییرات اقلیمی، نظیر معضل خشکسالی و گرم شدن کره زمین، اولویت و اهمیت برنامه جامع برای بالا بردن تطبیق‌پذیری شهری در تمامی شهرها و استان های کشور را دوچندان می‌کند.
[i] Resilience
[ii] http://en.tehran.ir/Default.aspx?tabid=102
[iii] http://old.tehran.ir/Default.aspx?tabid=209
[iv] http://rpc.tehran.ir/
[v] http://en.tehran.ir/Default.aspx?tabid=103
[vi] https://meidaan.com/archive/23239
[vii] Air Quality Index (AQI)
[viii] http://air.tehran.ir/
[ix] http://fararu.com/fa/news/204058/%D9%BE%D8%B1-%D8%B3%D8%B1-%D9%88-%D8%B5%D8%AF%D8%A7%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B7%D9%82-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86
[x] http://www.yjc.ir/fa/news/6045018/%D8%A2%D9%84%D9%88%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%D8%B5%D9%88%D8%AA%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D8%B1%D8%B2-%D9%87%D8%B4%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%DA%AF%D8%B0%D8%B4%D8%AA-%D8%A2%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%AA%D8%AD%D9%85%D9%84-%DA%AF%D9%88%D8%B4-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D8%AD%D8%AF%D9%88%D8%AF-%DB%B1%DB%B3%DB%B0-%D8%AF%D8%B3%DB%8C%E2%80%8C%D8%A8%D9%84-%D8%A7%D8%B3%D8%AA
[xi] http://jamejamonline.ir/online/1559613341842679637/%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AF%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D9%87%D8%B4-%D8%A2%D9%84%D9%88%D8%AF%DA%AF%DB%8C%E2%80%8B%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B5%D9%88%D8%AA%DB%8C
[xii] http://sharifaqm.ir/?p=360