نفت و شبکه‌های آسیب‌پذیر سرمایه

در تناظری که کتاب بین دموکراسی و زغال‌سنگ و عدم دموکراسی و نفت مطرح می‌کند، آیا شاهد نوعی دترمینیسم تکنولوژیک نیستیم؟ به این معنا که با یک تکنولوژی بالاجبار برخی امکانات دموکراتیک از دست می‌رود.
در یک جمله، مسئله‌ای که کتاب می‌کاود – چگونه زغال‌سنگ امکان شکل‌گیری دموکراسی توده‌ای را فراهم ساخت و نفت آن را محدود کرد – ممکن است به نظر نوعی دترمینیسم (جبرگرایی) تکنولوژیکی بیاید. اما بحث کتاب این نیست. کتاب گونه دیگری از دترمینیسم را به چالش می‌گیرد که بسیار عام‌تر است: دترمینیسم انسانی. اغلب گفته می‌شود که دموکراسی محصول تصمیم انسان است. در این نگاه، دموکراسی در جایی رشد می‌کند که مردم ایده، اراده، فرهنگ مشترک یا آگاهی سیاسی آن را داشته باشند که خود را دموکراتیک سازند. من این استدلال را مفید نمی‌دانم. چراکه خاستگاه روش‌های مدرن دموکراتیک برای اداره یک کشور را فرهنگ یا تمدنی ویژه، یعنی غرب، می‌داند و آنگاه به گسترش آن روش‌ها و ایده‌ها به دیگر بخش‌های جهان نظر می‌کند.
کتاب از این‌گونه نگاه به دموکراسی به‌مثابه محصول صرف ایده‌ها و جنبش‌های انسانی اجتناب می‌کند. من فکر می‌کنم بیشتر مردم در بیشتر مواقع به‌دنبال یک زندگی کمترشکننده و بیشتر منصفانه هستند. دموکراسی توده‌ای نه از ایده‌ها که از آسیب‌پذیری ویژه‌ای سر برآورد که تقریبا تصادفی و در لحظه‌ای خلق شد که شهرها و طبقات حاکم معینی به شکل نوینی از انرژی وابسته شدند که اختلال در عرضه آن برای چند دهه آسان بود. این نه بحثی پیرامون دترمینیسم اقدام جمعی، که بحثی برای درک اقدام جمعی است که نه‌فقط جنبش اذهان یا آگاهی‌ها، بل حرکت منابع و ذخایر، ترتیب و تنظیم زیرساخت‌ها، خواص فیزیکی مواد و آسیب‌پذیری ترتیبات مکانیکی را دربر می‌گیرد. هیچ‌یک از اینها را ضرورت فنی تعیین نمی‌کند. اما بخش اعظم جهان ما از بخش‌های فنی، مکانیکی، مادی و آمیزه‌ای از توانایی‌ها و ظرفیت‌های انسانی تشکیل شده است. بنابراین ما باید به‌گونه‌ای درباره سیاست بیندیشیم که با جهان فراتر از انسانی مرتبط باشد که در آن زندگی می‌کند.
  شما «اقتصاد سیاسی» را محصول قرن بیستم و وابسته به ظهور نفت می‌دانید. چطور است که در تب‌و‌تاب ظهور جامعه بورژوایی در قرن هجدهم و اوج شکوه سرمایه‌داری در قرن نوزدهم، جایی برای اقتصاد سیاسی قائل نیستید؟ منظورتان از اقتصاد دقیقا چیست؟
در قرن هجدهم و نوزدهم، اقتصاد سیاسی وجود داشت اما چیزی به نام «اقتصاد» نبود. پیش از قرن بیستم، واژه اقتصاد به یک فرآیند و نه یک چیز اطلاق می‌شد. اعمال اقتصاد به معنای استفاده محتاطانه از منابع، یا مدیریت خوب امور بود. معنای این اصطلاح مشابه واژه «دولت» بود. یک اقتصاد برای خانوار، املاک کشاورزی، تجارت استعماری و کشور وجود داشت. علم اقتصاد سیاسی برای این شکل گرفت که اقتصاد یا دولت مناسب عرصه سیاسی را بررسی کند و توجه آن به مسئله تجارت، جمعیت، مستعمرات، وضع مالیات، قانون و مالیه بود.
در میانه قرن بیستم، اقتصاددانان در بریتانیا و آمریکا شروع به استفاده از واژه اقتصاد به شکلی جدید کردند و با افزودن حرف تعریف the به آن، «اقتصاد» را به‌عنوان موضوعی جدا از دولت تعریف کردند. این چیز قابل اندازه‌گیری، مدل‌سازی و رشد بود. ابداع این اقتصاد فقط رویدادی در تاریخ ایده‌ها نبود، بلکه بازتاب راهی نو در اداره مردم و قدرتی جدید در دست شرکت‌های تجاری، نقش ویژه پول و بانکداری نوین و روابط جدید میان قدرت‌های امپریالیستی و کشورهای جنوب بود.
امروزه پژوهشگران، همچون بازرگانان و دولت‌ها، از اصطلاح «اقتصاد» به‌مثابه یک مفهوم جهانی استفاده و تأکید می‌کنند که همه جوامع سراسر تاریخ یک اقتصاد داشتند، حتی اگر چنین‌اش نمی‌نامیدند یا نمی‌دانستند چگونه آن را بسنجند و مدیریت کنند. این بازتابی از چیرگی اقتصاد به‌عنوان شکلی از تخصص است، تخصصی که به پرسش‌گرفتن مفاهیم بنیادی و شکل‌های سنجش‌گری آن دشوار است. من ترجیح می‌دهم که اقتصاد را به‌مثابه یک نوآوری جدید ببینم، تا تفکر درباره یافتن دیگر راه‌های درک جهان را آسان‌تر سازم.

  در آستانه بحران نفتی ۱۹۷۳ بود که به پیشنهاد هلموت اشمیت، ژیسکار دستن و ریچارد نیکسون اولین G برای غلبه بر بحران تولید شد. اولین اتحاد رسمی بعد از جنگ دوم که نشان داد نفت دیگر یک کالای متعارف نیست، بلکه کالایی استراتژیک است. در کنار G۷ و گروه‌های ۱+۵، G۲۰ و BRICS تولید شد. نسبت اتحاد دولت‌های بزرگ و کوچک را در حفظ مقام استراتژیک نفت چطور ارزیابی می‌کنید؟
در «دموکراسی کربنی» نشان داده‌ام که در بخش اعظم صد سال گذشته مشکل نفت این بود که معمولا در مقادیر فراوان وجود داشت. شرکت‌های بزرگ، و سپس کشورهای تولید‌کننده نفت، توانستند از فروش آن ثروت فوق‌العاده‌ای به دست آورند که چندین برابر هزینه تولید بود – به شرط آنکه بتوانند عرضه آن را محدود سازند. دوره‌های کوتاهی – در دهه ۱۹۷۰، و بار دیگر در دهه گذشته – وجود داشت که ترکیبی از رویدادهای سیاسی و هزینه توسعه مناطق جدید نفتی موجب بروز تنگناهایی شد که قیمت‌ها بالا برود. اما تهدید عمده برای تولید‌کنندگان نفت معمولا عرضه مازاد و قیمت‌های کاهنده بود. «موقعیت استراتژیک» نفت خطر قطع عرضه نفت را نشان نمی‌دهد، بلکه بازتاب نیاز به حفظ ترتیباتی برای محدودکردن عرضه آن است. پیش از دهه ۱۹۷۰، این به معنای حمایت از شرکت‌های نفتی بین‌المللی علیه حق کشورهای تولید‌کننده در ملی‌کردن نفت خود بود، و از دهه ۱۹۷۰ به بعد نیز به معنای حمایت از الیگارشی‌های همدست شرکت‌های نفتی در کنترل نفت و منزوی‌کردن کشورهایی (همچون ایران پس از ۱۳۵۷/۱۹۷۹)، که ممکن بود خطری برای سیستم محدود‌سازی باشند.
به‌اصطلاح ماهیت استراتژیک نفت جنبه دیگری نیز داشت. درحالی‌که کشورهای تولید‌کننده کنترل تولید را به دست می‌گرفتند (برای مثال، ایران پس از دهه ۱۹۶۰ یا عربستان سعودی پس از دهه ۱۹۷۰)، بانک‌های بزرگ آمریکایی و اروپایی توانستند سودهای هنگفتی از ارائه تسهیلات اعتباری در ازای درآمدهای آتی نفتی این کشورها عاید خود سازند. برای چنین کشورهایی هزینه به اندازه کافی سریعِ پول برای جذب همه آن اعتباراتی که بانک‌ها می‌خواستند خلق کنند دشوار بود. ساختن چیزهایی که مورد نیاز مردم بود، مانند مسکن، مدرسه یا کارخانه، زمان می‌بُرد. و در مقایسه با میزان درآمدهای آتی نفتی که از سوی این بانک‌ها قابل تبدیل به اعتبار بود، آن نیازها چندان هزینه‌بر نبودند. یک راه‌حل برای این مسئله فروختن سلاح به این کشورها بود. سلاح پیشرفته بسیار گران‌تر از مدرسه یا کارخانه بود و دستیابی به آن نیز بسیار سریع‌تر ممکن می‌شد. سلاح برخلاف کالاهای مفید لزوما مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، ازاین‌رو ظاهرا محدودیتی برای خرید آن وجود ندارد. برای توجیه چنان ترتیبات اعتباری و خریدهای هنگفت و نالازمی، خلق این گمان که منابع نفت در خطر است و نیاز به حفاظت دارد به کمک آمد. «موقعیت استراتژیک» نفت چیزی بود که پس از دهه ۱۹۶۰ به‌عنوان بخشی از سیستم جدید مالیه بین‌المللی شکل گرفت.