سیل بلوچستان؛ بی‌سابقه یا کم سابقه؟
استان سیستان و بلوچستان، خشک‌ترین استان کشورمان است، هر چند که یافته‌های باستانی نشان می‌دهد که روزی روزگاری این استان انبار غله ایران بوده است. شرایط جغرافیایی این استان به نوعی است که سیستم‌های بارشی شمال غربی هیچ تاثیری بر روی این استان نمی‌گذارند و سیستم‌های ورودی از جنوب غربی و با جهت حرکت به شمال شرق نیز همینطور. تنها سیستم‌های غربی بزرگ مقیاس، زمانی که مسیر غربی شرقی را طی می‌کنند، این استان را تحت تاثیر قرار می‌دهند. هر چند در بازه‌های زمانی خاصی، رخداد بارش‌های تابستانی که ناشی از مانسون [۱] شبه جزیره هند بودند، بر این استان اثر گذاشته و غالبا با جاری شدن سیل همراه بوده است.
در ابتدا بد نیست به آمار ۷ ایستگاه هواشناسی قدیمی این استان با استفاده از داده‌های ۲۸ سال گذشته نگاهی بیندازیم. باید یادآوری کنیم که برای بررسی اقلیمی یک منطقه به حدود ۳۰ سال داده با پراکندگی گسترده در منطقه نیاز است. در این استان محروم، تنها ۷ ایستگاه هواشناسی وجود دارند که قدیمی‌ترین آنها فقط ۲۸ سال آمار ثبت کرده‌اند. این میزان داده هرچند از نظر مدت زمان کافی بوده ولی از نظر تعداد با توجه به وسعت استان ناکافی‌ست.
اولین نکته‌ای که با بررسی آمار این ایستگاه‌ها به نظر می‌رسد این است که آمار موجود بیشتر مربوط به شرق استان است و تقریبا هیچ ایستگاه قدیمی در غرب استان موجود نیست و بیشتر آنها تازه تاسیس و با آمار کمتر از ۱۰ سال هستند.
در گام دوم ملاحظه می‌شود میزان میانگین بارش استان بسیار پایین است (۸۹.۳ میلیمتر در سال) و از میزان میانگین بارش کشوری (۲۲۰ میلیمتر در سال) به مراتب پایین‌تر است. اما این اعداد فقط یک میانگین ۲۸ ساله هستند. در جدول زیر حداقل و حداکثر بارش در این ایستگاه‌ها نمایش داده شده است.
این آمار بسیار تکان‌دهنده است. نگاهی گذرا به این آمار نشان می‌دهد نه تنها بارش در این منطقه به صورت میانگین کم است که حتی می‌تواند در بعضی سالها نسبت به میانگین افزایش قابل ملاحظه‌ای داشته باشد و با توجه به توانایی پایین خاک در جذب رطوبت، این منطقه، تحت بارش‌های شدید و ناگهانی، بسیار مستعد سیلابی شدن است. بارش‌های زیاد که در این جدول مشاهده می‌شود مربوط به سال ۱۳۷۶ و بارش‌های حداقل بیشتر مربوط به سال ۱۳۸۰ است که استان با خشکسالی بی‌سابقه‌ای مواجه بود.
اما در بارش‌های اخیر چه اتفاقی افتاد؟
این نقشه میزان بارش‌های اخیر استان طبق گزارش ایستگاه‌های قدیمی و جدید در ۴۸ ساعت اول شروع بحران سیل است. بزمان در شمال غرب ایرانشهر و راسک در جنوب شرق ایرانشهر، دلگان در غرب ایرانشهر و چابهار بیشترین بارش‌ها را داشته‌اند. ایرانشهر تقریبا ۶۳% بارش نرمال سالانه خود را فقط در ۴۸ ساعت دریافت نموده است و اگر فرض کنیم ایستگاه‌های اطراف نیز نرمال بارشی مشابه داشته باشند، تقریبا ۱۱۰% بارش سالانه را در ۴۸ ساعت دریافت کرده‌اند. چابهار نیز ۷۶% بارش نرمال خود را در عرض ۴۸ ساعت دریافت کرده است. آنهم در شرایطی که در ۶۰% مواقع در طول این سالها با بارش زیر نرمال روبرو بوده است.
شدت بارش‌ها در منطقه چابهار در حدود ۶ میلیمتر در هر ساعت بوده است. چنین بارشی تقریبا به غیر از استان‌های حاشیه دریای خزر، تقریبا در هر جای ایران رخ دهد می‌تواند با توجه به عوارض زمین و نوع توپوگرافی منجر به آب‌گرفتگی، طغیان رودخانه، یا سیل‌های ناگهانی (FLASH FLOOD) شود. چه برسد به مناطق خشک مانند سیستان و بلوچستان.
مدیریت بحرانی سدهای سیستان و بلوچستان
نقطه شروع بحران که در بحث سیل خوزستان، لرستان و گلستان و همچنین در سیل سیستان و بلوچستان مطرح است، بحث مدیریت آب پشت سدها است، پیش از آن‌که منجر به سرریز شدن شود. اما دو نکته مهم وجود دارد، بحث پیش‌بینی صحیح هواشناسی، و اعتماد مردم و مسئولان به پیش‌بینی هواشناسی.
یکی از مشکلات پیش‌بینی رخدادهای حدی آن است که وقتی مدل‌های هواشناسی چنین پدیده‌هایی را پیش‌بینی می‌کنند، ممکن است حتی خود کارشناس پیش‌بینی‌کننده هم به دلیل نادر بودن چنین پدیده‌هایی احتمال آن را جدی نگیرد و این پیش‌بینی‌ها را جزو خطای محتمل مدل شناسایی کند. در مرحله دوم مخاطبان و مردم باید وقوع چنین رخدادی را باور کنند. شواهد به دست آمده از هر سه سیل گذشته نشان می‌دهد که مسئولین سدها در مدیریت آب پشت سد دست به اقدام فوری نزده‌اند. البته داستان سدها و مدیریت آب پشت آنها پس از تحمل دوره طولانی خشکسالی بحث دشواری است، ولی مسئولین سدها در ابتدا ترجیح دادند تا آب را ذخیره کنند و مخازن سد را پر کنند. هنگامی متوجه خطر شدند، که دیگر دیر شده بود و سدها سرریز شده و عملا انگار سدی وجود نداشت و دبی آب ورودی و خروجی و رهاسازی شده یکسان شده بود.
عدم توجه به آمارهای گذشته چه در حوزه بارش، چه در حوزه دما و چه در حوزه حجم آب ورودی و خروجی سدها باعث می‌شود که اگر در ادامه بارش شدید دیگری در جای دیگر کشور رخ دهد، حتی با وجود پیش‌بینی درست، اقدام مناسبی صورت نپذیرد که متاسفانه منجر به خسارات جبران‌ناپذیری در منطقه می‌شود.
درباره نویسنده:
سید مهدی آل یعقوب، کارشناس ارشد هواشناسی است. وی حدود ۱۱ سال است که به صورت حرفه‌ای به این کار اشتغال دارد و البته به دلیل علاقه بسیار کار هواشناسی آماتوری را از کلاس پنجم ابتدایی شروع کرد. آل‌یعقوب به همراه تیم همکار خود در تلاش است تا علاوه بر تولید داده و سرویس‌های هواشناسی دقیق و معتبر، محتوای مناسب برای آگاهی عمومی نیز تولید کند تا اطلاعات جامعه در مورد وقایع جوی و تغییرات اقلیمی افزایش پیدا کند.
منابع داده‌ها : دیتابیس اطلاعات سازمان هواشناسی
[۱] بادهای موسمی که در فصول متضاد سال با جهات مخالف می‌وزند، و اخیرا برای توصیف تغییرات فصلی در گردش جو و بارش در ارتباط با گرم شدن نامتقارن زمین و دریا استفاده می‌شود.