skip to Main Content
از قلعه تا قصر
چراغ برق

از قلعه تا قصر

فرآیند ساخت‌یابی نهاد زندان | یعقوب خزایی

سه‌شنبه ۲۷ فروردین‌ماه ۹۸، علیرضا شیرمحمدعلی، زندانی سیاسی محبوس در زندان تهران بزرگ به اعتصاب غذای ۳۴ روزه خود در اعتراض به رعایت نشدن قانون اصل تفکیک جرائم و با مطالبه­ انتقال به زندان اوین، پایان داد.

دوشنبه ۲۰ خردادماه ۹۸ ، علیرضا شیرمحمدعلی به دست دو زندانی عمومی با بیش از ۳۰ ضربه­ شیء تیز، به قتل رسید.

یکشنبه ۱۶ تیر ۹۸، روزنامه­ شرق گزارش مبسوطی از اتاق­‌های VIP در بند مالی زندان-هتل اوین منتشر می­‌کند. اتاق‌­هایی با هزینه­ ماهی ۴۵ میلیون تومان.

شنبه ۲۹ تیر ۹۸، دادگاه علنی قاتلان علیرضا شیرمحمدعلی برگزار شد. به اقرار یکی از متهمان به قتل عمد، پشت این حادثه چیزی جز انگیزه‌ی فرار از زندان فشافویه وجود نداشته است: «از یک ماه قبل تهدید کرده بودیم که اگر ما را از این زندان نبرند، دست به قتل می‌زنیم.»

این­ها تمام اخبار نیمه نخست سال هزار­و­سیصد­و­نود­هشت پیرامون زندان نیستند. امّا همین­ها شاید دست­‌آویزی باشند برای رجوعی دیگربار به پرسش از ساز­و­کار اکنون نهاد زندان در ایران.

عمده­ مطالعات آکادمیک معطوف به زندان در دپارتمان‌­های جرم­‌شناسی انجام شده است و این خود مؤیّد پیش­‌فرض فروکاهنده­ نهاد زندان به عنوان پیامد صرفِ جرم است. در چنین شرایطی است که مؤلف کتاب «ساخت­‌یابی نهاد زندان از مشروطه تا پایان پهلوی اوّل» تلاشی دگرگون برای مواجهه با مسأله­ زندان را به نمایش می­‌گذارد.

یعقوب خزایی مؤلف کتاب، خود دانش‌­آموخته و مدرس تاریخ است. به گفته نویسنده در پیشگفتار، کتاب حاضر قرار است مرزهای حوزه­‌های مختلف علوم انسانی را درنوردیده و با به مصاف هم بردن سپهرهای تاریخ، فلسفه، ادبیات و نظریه‌­های اجتماعی؛ پژوهشی بینارشته‌­ای پیرامون تاریخچه‌ نهاد زندان در ایران، نسبتش با روابط قدرت جاری در زمان و امکاناتش برای کنش افراد درگیر، ارائه دهد.خزایی در ادامه پس از معرفی اجمالی حوزه­‌های نظری­‌ای که با آن­ها مواجه بوده، توضیح می‌­دهد که نظریه­ «ساخت­‌یابی» آنتونی گیدنز را نهایتاً برای رویکرد نظری این پژوهش برگزیده است، چرا که به زعم نویسنده، گیدنز فضایی سوم میان دوگانه تام اقتدار ساختار و عاملیت افراد و گروه‌­ها گشوده است که در عین قائل بودن به قدرت‌­های تعیین‌کننده­ ساختاری، امکان کنش و عاملیت افراد را نیز در نظر می­‌گیرد.

در فصل نخست به مرور و معرفی منابعی می‌­پردازد که در انجام پژوهش از آن­ها بهره گرفته است. این منابع را به پنج دسته تقسیم می‌­کند.خاطرات زندان،متون ادبی تولیدشده در زندان،گزارش‌­های مراجع رسمی دولتی، تاریخ شفاهی و مصاحبه‌­ها و در آخر اسناد و بایگانی‌­ها. تنوع و گستردگی منابع به نحوی است که شاید برای نخستین بار اطلاعات جامعی در مورد ادبیاتِ پیرامون زندان این دوره­ به خصوص ارائه می‌­دهد و این مواد پژوهشی صرفاً برآمده از تقریرات زندانیان سیاسی یا نهادهای حکومتی نیستند، بلکه برای مثال نامه‌­ها و عریضه­‌های زندانیان عادی را -هر چند اندک- نیز دربرمی‌­گیرند که امری مسبوق به سابقه نیست. به علاوه در موارد مختلف روایت‌­های برآمده از هر یک از این طیف‌­ها را به موازات هم قرار داده و شکاف میان آن­ها را نشان می­‌دهد و از خلال همین روند، تناقض‌­های پژوهش­‌های پیشین را نیز نشان می­‌دهد.

همچنین بخوانید:  خوشه‌های خشم، میوه‌های امید

در فصل دوم کتاب، نگارنده به گفته خودش تلاش کرده تا تبارشناسی تاریخچه­ نهاد زندان را در دوران پیشامدرن ایران ارائه دهد و در این راستا به تطور ساختارهای مجازات از انتقام به قصاص و ظهور قوانین جزا و تعیین حدود از دوران ساسانی تا پیش از مشروطه می‌­پردازد. ضمن تبیین دگرگونی‌­های سپهر مفهومی مجازات در این دوران‌­ها، تغییر فیزیکی ساختارهای حبس را نیز از قلاع و بندی­‌خانه‌­ها تا انبارها و محابس بررسی می‌­کند.

 

در فصل سوم کتاب؛ خزایی جنبش مشروطه را رخدادی قلمداد می‌­کند که زیست­‌جهان ایرانی را پس از دوران طولانی استبداد فردی پادشاه بر رعایا؛ با گفتمان­‌هایی نظیر «ملت»، «حقوق» و «حوزه­ عمومی» آشنا می‌­کند و به ترسیم شرایط دوران­‌های نخست و دوم مشروطه و برآمدن مجدد دیکتاتوری رضاخان از پس مشروطه­ اول می­‌پردازد. پس از شرح ساختار سیاسی نظام حکومتی و مناسبات اقتصادی و حقوقی نوظهور در این دوره از جمله اصلاح نظام قضایی و قانون مجازات عمومی و نظام­نامه محابس و توقیف­گاه­‌ها، به ترسیم ساختار فیزیکی زندان­‌ها و تفاوت‌­هایشان در زندان‌­های مختلف می­‌پردازد. تطور زندان‌­ها در این تحولات شبکه­ سیاسی پس از مشروطه و در دوران رضاخان را بررسی کرده و در ذکر نمونه­‌ها به زندان‌­های تهران بسنده نمی‌­کند و گزارش­‌های جالب توجّهی از زندان‌­های شهرستان­‌هایی مانند اصفهان و تبریز و شیراز و بندرعباس ارائه می‌­دهد.

 

در فصل چهارم به کنش­‌های متداول طرفین ساختار قدرت در زندان‌­ها می‌­پردازد و این کنش­‌ها را هرچند برآمده از ساختارهای ترسیم‌­شده در فصل سه می‌­انگارد، برایشان شأنی عاملانه نیز قائل است. برای مثال به ساز­و­کارهای سازمان­دهی زندانیان از جانب نهاد زندان از جمله انگشت‌­نگاری و عکس‌برداری پرداخته و از سوی دیگر  گزارشی از کنش­‌های مقاومتی زندانیان در دوره مذکور نیز ارائه می‌­دهد. از تشکیل کمون و اعتصاب غذا گرفته تا آموزش و تحصیل و شورش و فرار. در پاره­‌هایی دیگر به بررسی تداخل نهاد زندان با گفتمان­‌های دیگر می­‌پردازد و در این راستا کار، مذهب، بیماری و سلامت، اقتصاد و ثروت و اعتیاد در زندان را بررسی می­‌کند.

همچنین بخوانید:  «باد خاور» بر باختر می‌‏وزد

در فصل پنجم کتاب بر مساله­ مجازات متمرکز می‌­شود و سازوکارهای مراقبتی و تنبیهی جاری در زندان­‌ها را به تفصیل برشمرده و سیر تحولی این استراتژی‌­ها را در پیوند با تحولات سیاسی و حقوقی جاری بررسی می­‌کند. در این فصل گزارش­‌های مبسوطی از مجازات‌­های جسمی جاری در زندان­‌های مختلف ارائه داده و ادعای تاریخ­‌نگارانی همچون آبراهامیان را – که در مقام قیاس با دوره­‌های دیگر در بررسی شکنجه­‌های این دوران با چشم‌­پوشی برخورد کرده­‌اند- مردود می­‌شمرد. در ادامه شگردهای تنبیه غیر جسمی و پیامدهای غیرمستقیم حبس برای فرد محبوس و خانواده‌­اش را به اختصار برمی‌­شمرد.

به اعتراف خود نگارنده، انتخاب چارچوب نظری کتاب تا حدودی مبتنی بر آزمون و خطا بوده است و گزارش پیشگفتار از نظریه‌­های مورد توجه پژوهشگر، تلاش برای کاربست ابزاری نظریه بر محتوای پژوهش را لو می‌­دهد، همین باعث می‌­شود که در بسیاری از فرازهای کتاب، نظریه، نسبت به محتوا بیرونی باقی بماند .هر چند خزایی وجود نهاد زندان به عنوان پیامد و جزای جرم را زیر سؤال نمی‌برد و پژوهشش را در امتداد این فرض پیش می‌گیرد، به هر ترتیب این پژوهش دست کم از حیث شمول و تنوع منابع و تلاش برای ارائه­ روایتی چندجانبه از زوایای مختلف موضوعش، موفق عمل کرده است و چه بسا در منابع تألیفی تُنک فارسی پیرامون نهاد زندان در ایران، نظرگاه موجودی باشد برای  رو­به‌­رو شدن با وقایعی که در آنِ تاریخی­شان در دو سوی دیوارهای محبس دور از توجّه و نظارت عمومی رخ دادند. شاید با احضار مسائل مطرح در این کتاب در زمان کنونی بتوان دیوار بلند مقابل انظار عمومی را لختی لرزاند و روزنی در آن پدید آورد.

فرآیند ساخت­‌یابی نهاد زندان؛ از مشروطه تا پایان پهلوی اول | خزایی،یعقوب | نشر آگه | ۱۳۹۵ | ۳۷۶صفحه | ۲۶۰۰۰تومان

0 نظر

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

Back To Top
🌗