سنت بومی ادبیات پلیسی نداریم

 عادت من پیاده‌روی روزانه است (به دلیل علاقه شخصی به پیاده روی و توصیه پزشک – با توجه به سن و سالم – حداقل روزی یک تا دو ساعت پیاده‌روی می‌کنم و چون در مطهری منزل دارم، ناگزیر یکی از چند مسیری که به ترتیب از آنها می‌گذرم کریم‌خان است و هنگام گردش در کریم‌خان هیچوقت از سر زدن به کتابفروشی های ثالث و چشمه غافل نمی‌شوم.  یعنی همان قدر به چشمه سر می‌زنم که به ثالث؛ وگرنه به تکرار وضع نه فقط علاقه خاصی ندارم؛ بلکه برعکس برایم ملال‌آور است و به اجبار به آن تن در می‌دهم. حداقل هفته‌ای یک‌بار گذرم به کتابفروشی چشمه و ثالث و همین طور شهرکتاب مرکزی می‌افتد. یکنواختی همواره از بدترین دشمنانم در زندگی بوده‌اند.

 در رمان های جنایی- معمایی معمولاً کاوشگر (خواه مامور پلیس باشد یا کارآگاه خصوصی حرفه‌ای یا آماتور) شخصیت اصلی داستان است.در رمان‌های متکی بر تعلیق روایی، پرسوناژ اصلی داستان می‌تواند قاتل باشد، به عنوان مثال می‌توانم از پنج رمانی نام ببرم که پاتریشیا های‌اسمیت نوشته و پرسوناژ اصلی‌شان – تام ریپلی – قاتل است. در هفتگانه سودابه، برخلاف آمد عادت، شخصیت اصلی رمان ها قربانی ( یا دقیق‌تر بگویم «مقتول») است سودابه پرسوناژ منفی داستان نیست بلکه در شش رمان اول همواره مقتول خواهد بود (رمان هفتم حسابش از بقیه جداست) و هربار به دست یکی دیگر از پرسوناژهای ثابت داستان – کاووس ، افراسیاب، رستم، فرنگیس، سیاوش – به قتل خواهد رسید و هیچکدام از این پرسوناژها دو بار مرتکب قتل سودابه نمی‌شوند؛ شاید بگویید، با این حساب وقتی به رمان پنجم برسیم،با توجه به اینکه چهار مظنون حذف شده‌اند، قاتل پیشاپیش مشخص خواهد بود؛ ولی به شما اطمینان می‌دهم که چنین نخواهد شد. سودابه (همان طور که اشاره کردید) از ماجرای سودابه و سیاوش شاهنامه الهام گرفته شده و همین طور اسامی سایر پرسوناژها و نسبتشان با یکدیگر و با سودابه؛ و مضمون عشق او به سیاوش در رمان‌های بعدی هم حضور خواهد داشت و نسبت پرسوناژها هم به همین شکل محفوظ می‌ماند (سودابه همواره همسر کاووس و نامادری سیاوش است؛ سیاوش همیشه همسر یا نامزد فرنگیس است و داماد فعلی (یا آتی) افراسیاب و الی آخر. کاوشگر داستان هم همواره فردوس قاسمی خواهد بود ولی هربار با ویژگی‌های یکی از کارآگاهان مشهور ادبیات پلیسی). در این میان  یگانه استثنا رستم است که در هر رمان جایگاهی متفاوت می‌یابد.

 لازم است توضیح بدهم که هدف اصلی من از این هفتگانه، ایجاد نوعی دیالوگ با ادبیات پلیسی است و اگرچه اشارات سینمایی در رمان زیاد است ولی پیوندش با ادبیات ( مشخصاٌ ادبیات پلیسی و مشخص‌تر از آن رمان های ریموند چندلر) به مراتب بیشتر است. نقطه آغاز داستان برگرفته از رمان «بدرود عزیز دلم» ( متاسفانه این رمان چندلر به فارسی ترجمه نشده) است و رستم رمان شباهتی فراوان به موس مالوی دارد (چه از نظر درشتی جثه و چه از نظر کم‌هوشی) که از فیلیپ مارلو می خواهد نامزد سابقش را که هفت سال از او بی‌خبر بوده پیدا کند. رمان «بانوی دریاچه» (با ترجمه خودم در مجموعه «رمان‌های سیاه» طرح نو منتشر شده) دومین اثری است که موتور رمان می‌شود و کاووس کیانیان، مانند آقای کینگسلی در رمان «بانوی دریاچه» که از فیلیپ مارلو می خواهد همسرش را پیدا کند، از فردوس قاسمی درخواست می‌کند به جستجوی همسر گریزپایش برود. از اینجا به بعد ، ارتباط با رمان های چندلر قطع می‌شود و کارآگاه داستان وارد روایتی می‌شود برگرفته از حکایت سیاوش و سودابه در شاهنامه. تشخیص کاربرد مثبت یا منفی اشاره‌های سینمایی را به نظر و پسند خواننده وامی‌گذارم .

 در مورد اینکه همه شخصیت‌ها آماده بودند که بند را آب بدهند با شما موافق نیستم؛ فقط شخصیت‌های فرعی که با ماجرای اصلی ارتباطی ندارند و فقط از برخی جنبه‌هایش و گذشته پرسوناژهای اصلی باخبرند، دانسته‌هایشان را بی دریغ در طبق اخلاص می‌ریزند (یا به قول شما آماده‌اند بند را آب بدهند) چون به خودشان ربطی ندارد و به هیچ درگیرشان نمی‌کند و دردسری برایشان به وجود نمی‌آورد، وگرنه درمورد پرسوناژهای اصلی ابداً شاهد چنین کنشی نیستیم بلکه با رفتاری کاملاً متفاوت مواجهیم، یعنی همگیشان ( و اغلب بیشتر از یکبار و حتی در چند نوبت) دروغ تحویل فردوس قاسمی می‌دهند – حتی آقای کیانیان هم که فردوس قاسمی را اجیر کرده به صورت قطره چکانی به او اطلاعات می‌دهد. در این ارتباط یادآور می‌شوم رفتار فرنگیس و گرسیوز را که یکی از سر درماندگی و دیگری در اثر تهدید فردوس قاسمی (و پس از فریبکاری اولیه‌اش) «ناگزیر» به اعتراف می‌شود. خود کیانیان هم در پایان و به اجبار کل حقیقت را به کارآگاه می‌گوید. تکلیف افراسیاب هم که روشن است. متوجه منظورتان از چند صدایی نمی‌شوم: روایت به اول شخص است و از زبان پرسوناژی بیان می‌شود که تمام ماجرا را می‌داند ولی دانسته‌هایش را یکباره رو نمی‌کند برای آنکه تعلیق را حفظ کند.

 اتهام کلیشه‌ای بودن کارآگاه را قبول ندارم. برای خلق فردوس قاسمی در این رمان عامدانه از فیلیپ مارلو الگوبرداری کرده‌ام و جابجا هم در متن به این نکته اشاره می‌کنم– حالا اگر در ادبیات یا سینمای پلیسی کارآگاهان زیادی شبیه مارلو آفریده شده‌اند (البته من به عنوان خواننده جدی ادبیات پلیس از وجودشان اطلاع ندارم شاید شما بهتر بدانید) تقصیر من نیست. فقط برای روشن شدن موضوع یک سوال می‌پرسم: چه شباهتی است بین فردوس قاسمی در رمان «سین مثل سودابه» با هرکول پوآرو یا کمیسر مگره ؟… از حالا می‌توانم به شما اطلاع بدهم که فردوس قاسمی در رمان دوم هفتگانه سودابه یعنی «ستاره‌ها سیاهند سودابه» دقیقاً شبیه هرکول پوآرو خواهد بود و در رمان سوم، «سودابه میان سایه‌ها» ، شبیه کمیسر مگره و همین طور الی آخر…

 خواهش می‌کنم جواب این سوال را نخواهید. چون رمان را لو می‌دهد و باعث می‌شود برای خواننده‌ای که هنوز رمان را نخوانده جذابیتش از بین برود.

 چرا در ایران فیلم‌ها و سریال‌های پلیسی جذاب‌تر است؟ نکته‌اش کم‌خوانی ایرانی‌ها نیست؟ به نوعی جلو زدن سینما از داستان.

 چند علت دارد: ما سنت بومی ادبیات پلیسی نداریم و آثار بسیار بسیار ناچیزی از گنجینه پربار ادبیات پلیسی به فارسی برگردانده شده و اکثر نویسندگان ما نیز (فارغ از اینکه برای ادبیات پلیسی قدر و منزلتی قائل باشند یا نه) به دلیل عدم تسلط کافی به یک زبان بین‌المللی (به فرض اینکه مایل به پیگیری این ژانر باشند) از امکان دسترسی به آثار متنوع پلیسی محرومند، حال آنکه سینماگران ما با چنین محدودیتی مواجه نیستند و می‌توانند جدیدترین و ارزنده‌ترین فیلم‌های پلیسی را ببینند و از تحولات این ژانر در عرصه سینما آگاه باشند.

 من باوجود اینکه دانش آموخته کارگردانی سینما هستم ولی چون تجربه عملی ندارم، ترجیح می‌دهم قضاوت در این مورد را به اهل فن واگذارم. اگر کارگردانی با دانش سینمایی کافی و آشنایی با ژانر پلیسی راغب به اقتباس از این اثر شد، آن وقت می‌شود گفت که لابد چنین جذابیتی دارد.

 در داستان‌های پلیسی اصل بر جزیی‌نگری همراه با کشف است. در سودابه اما همه چیز اصل بر غافلگیری بود. همه شخصیت‌ها لودهنده بخشی از ماجرا بودند. در حالی که باید همه دست به مخفی کاری می زدند.

 درمورد مخفی کاری فکر می‌کنم در جواب به یکی از سئوالات قبل، پاسختان را داده‌ام و کم و بیش ثابت کرده‌ام که چنین تلاشی از جانب پرسوناژهای اصلی صورت می‌گیرد. اما در مورد این گزاره که «در داستان های پلیسی اصل بر جزیی‌نگری» است ، باید عرض کنم که طی بیش از ۱۵۰ سال که از پدیداری این ژانر می‌گذارد آنقدر رشد کرده و تحول داشته و تنوع پیدا کرده که ۱۰۰ درصد بلکه حتی ۱۰۱ درصد از این گونه احکام جزمی مصون باشد و چنــــــــین وصله‌هایی به آن نچسبد. ادبیات پلیسی سال‌هاست که این نوع تنگ‌نظری‌ها را پشت سر گذاشته و از اسارتشان رهایی یافته (خوشبختانه!) ….

 رمان پلیسی ارزنده قطعاً از حد پازل و معمای صرف فراتر می‌رود و به قول ریموند چندلر رمان جنایی- معمایی خوب و موفق رمانی است که ارزش دوبار خواندن را داشته باشد به عبارت دیگر، در وهله اول متنی ادبی باشد و بعد روایتی معمایی. نمونه‌هایش هم در تاریخچه ادبیات پلیسی فراوان است و می‌توان از هزاران اثر معمایی – جنایی نام برد که از جذابیت‌های ادبی نیز بقدر کفایت بهره برده‌اند.

 قطعاً روایت پلیسی در وهله اول باید جذاب باشد و بشود برای تفنن آن را خواند، اما این امر مانع از آن نمی‌شود که مضامین روشنفکرانه در آن گنجانده شود. همه چیز برمی‌گردد به انتخاب و توان نویسنده.

 کاملاً با نظرتان موافقم که اکثر نویسندگان ما ژانر پلیسی را ادبیات دست دوم قلمداد می‌کنند و اگر هم سراغش بروند با رودربایستی این کار را می‌کنند – یعنی با اجتناب از قواعد و مقصود این گونه ادبی که در وهله اول هدفش سرگرم کردن و لذت بخشیدن به خواننده است یعنی برمی‌گردد به همان انگیزه و علت اولیه (حتی می‌شود گفت بدوی) که باعث می‌شود انسان بخواهد قصه بشنود – و تا حد امکان می کوشند از ایجاد کشش و راه دادن عوامل سرگرم کننده و جذاب به روایت بپرهیزند. شخـــصاً رمان «فیل در تاریکی» را دوست دارم اما آن را«تریلر»(پلیسی- حادثه ای)می‌دانم و نه معمایی- جنایی. در حال حاضر ، حساب «تریلر» از رمان پلیسی (به‌معنای رمان معمایی یا حتی رمان های غیرمعمایی ولی متکی بر تعلیق روایی) جدا شده و ژانری کم و بیش مستقل به شمار می‌آید. اما علاقه و توجه من به ادبیات پلیسی برمی‌گردد به ۳۵ سال پیش هنگامی که می‌خواستم تز دکترایم را درباره «تعلیق در سینما و ادبیات»  با محوریت اقتباس‌های سینمایی از آثار پاتریشیا ‌های‌اسمیت بنویسم و ناگزیر شدم به شکلی نظام‌مند و جدی تمامی آثار شاخص تاریخچه ادبیات پلیسی را از ابتدا تا دهه ۱۹۸۰ بخوانم. شرایط اجازه نداد تز دکترایم را به پایان برسانم ولی علاقه به ادبیات پلیسی برایم ماند؛ترجمه‌هایم از آثار پلیسی هم معلول همین علاقه است.