چشمانداز پریشان تالابهای ایران
با یاری طبیعت و فعالیتهای انجام شده بسیاری از تالابهای کشور در سال گذشته «نَمی» دریافت کردند و حال و روز بدی ندارند، اما این فرصتی کوتاه است که نباید از دست برود.
آبی کمعمق، با نیزارهایی که محل لانهگذاری پرندگان است و سروصدای یکریز انواع حشرات که با آواز گاهگاه پرندگان زینت مییابد. در سکوت اگر به تالاب نزدیک شوی، پرندهای بزرگ را میبینی که سر در آب میبرد و بیرون میآورد و چیزی در دهان دارد. پرنده کوچک از شاخهای به شاخهای میپرد، و ماری چابک در آب، ماهی ریزی به دهان میگیرد و میگریزد. این تصویر غالب تالابهای کشور بود، تا زمانی که با مشکلات بیپایان دست و پنجه نرم نمیکردند. تالابهایی که به گفته مدیر طرح ملی حفاظت تالابها به یاری طبیعت و با اقدامات انجام شده اکنون حال و روز بدی ندارند، اما این فرصت کوتاهی است که اگر از آن بهره نگیریم با فرارسیدن فصل گرما از دست میرود.
مدیر طرح ملی حفاظت تالابها در اینباره میگوید: الان در کشور ۱۸ تالاب داریم که یا برنامه مدیریت دارند و یا کار برنامه مدیریت آن در دست انجام است. دریاچه ارومیه و پریشان و شادگان جزو قدیمیترین تالابهایی هستند که در ایران برنامه مدیریت دارند و سال گذشته هم برای تالابهای هامون، آلاگل آلماگل آجیگل، چغاخور، میقان، زریوار، حله و حرای میناب با همکاری همه ذینفعان برنامه مدیریت تهیه شده است.
به گفته ابوالفضل آبشت اگرچه دریاچه ارومیه خودش برنامه مدیریت دارد اما تالابهای اقماری آن خیلی مهم هستند. در وضعیتی که یک دریاچه با وسعت دریاچه ارومیه دچار بحران میشود تنوع زیستیاش به تالابهای اقماری پناه میبرند و به همین دلیل حفظ تالابهای اقماری خیلی مهم است. به این ترتیب وقتی دریاچه احیا شد این تالابهای اقماری مثل بانک ذخیره تنوع زیستی عمل میکنند و دوباره تنوع زیستی به دریاچه بر میگردد.
او در پاسخ به اینکه چه اقدامی برای این تالابها انجام شده میگوید: از بین چهار تالاب اقماری برای دو تالاب قوریگل و قرهقشلاق از قبل برنامه مدیریت تهیه کرده بودیم. سال ۱۳۹۵ برای تالاب سولدوز در نقده هم برنامه مدیریت تهیه کردیم و در سال پیش رو هم برای تالاب اقماری نوروزلو برنامه مدیریت تهیه خواهد شد.
آبشت در پاسخ به اینکه برنامه مدیریت چه نتایج عملی به دنبال دارد، توضیح میدهد: در مورد خود دریاچه ارومیه، بدترین وضعیتش در سال ۲۰۱۴ بوده که مساحتش از حدود ۵ هزار کلومتر مربع به پانصد کیلومتر یعنی یک دهم مساحت اصلی رسیده و گفته میشد کارش تمام شده است. الان ۲۳۰۰ کیلومتر مربع از دریاچه ارومیه زیر آب است یعنی نزدیک به ۵۰ درصد از دریاچه آب دارد که نهایتاً تلاشهای ملی و البته یاری طبیعت در دو سال گذشته منجر به این شده که وضعیت دریاچه ارومیه خوب باشد. اما وضعیت تالابهای اقماری هم بد نیست.
برای هامون اقدام مدیریتی خاصی انجام نشده است الا اینکه برنامه مدیریتش تهیه شده و به شورای عالی آب هم رفته است. برای زریوار ذیل برنامه جامع یک برنامه مدیریت قایقرانی هم تهیه کردیم زیرا قایقهای موتوری که آنجا بودند که آلودگی را وارد محیط تالاب میکردند.
به گفته او یکی از مشکلات اصلی در تالاب قره قشلاق برداشت بیرویه علوفه بوده است که ما برنامه مدیریت جامع و برداشت پایدار علوفه تهیه کردیم. مثلاً یکی از مشکلات آنجا آتش گرفتن علوفههاست. ما گفتیم علوفه را در خطوط مشخصی بردارند که مثل آتشبُر عمل میکند و به این ترتیب هم مردم منتفع میشوند و هم به مهار اتشسوزی کمک میکنند. تالاب قوری گل هم از یک کانال آب تغذیه میشود که در مسیر خیلی از آن برداشت میشود. همه ذینفعان را جمع کردیم و گفتیم ما با برداشت مخالف نیستیم ولی پایدار باشد. برنامه مدیریت برای آن کانال آبرسانی تهیه کردیم که برداشت چه زمانی انجام شود و با چه مشخصات و شاخصهایی که تالاب هم باقی بماند.
طبیعت برای نجات تالابها فرصت داده است
مدیر طرح ملی حفاظت تالابها دربارهٔ وضعیت کلی تالابها میگوید: مجموعاً ۳۵ تالاب در قالب ۲۴ عنوان ثبت شده در کنوانسیون رامسر داریم. در این میان حال پریشان اصلاً خوب نیست و تالاب همچنان خشک است. البته با بارندگیهای اخیر حدوداً ۸۰ درصد از چشمههایی که تالاب را تغذیه میکنند و همگی تقریباً خشک شده بود دوباره جوشان شدهاند و اگر برداشت آبهای زیرزمینی و … مدیریت شود این آب راهی دریاچه میشود و اتفاق خوبی برای پریشان میافتد.
آبشت اضافه میکند: ما امسال روی شادگان قایقرانی کردیم، خیلی از تهدیداتی که آلاگل با آن رو به رو بود الان متوقف شده و وضعیت پایداری دارد، چغاخور در چهارمحال و بختیاری حالش خوب است، زریوار امسال حتی سرریز داشته یعنی خودش کامل آب داشته و سرریز هم کرده و حله و حرای میناب هم مشکلی ندارند.
او در پاسخ به وضعیت دریاچه هامون هم میگوید: برای هامون اقدام مدیریتی خاصی انجام نشده است الا اینکه برنامه مدیریتش تهیه شده و به شورای عالی آب هم رفته است. برای زریوار ذیل برنامه جامع یک برنامه مدیریت قایقرانی هم تهیه کردیم زیرا قایقهای موتوری که آنجا بودند که آلودگی را وارد محیط تالاب میکردند اما الان برنامه مدیریت در حال عملیاتی شدن است، اگرچه مردم خود استان و انجمنهایشان هم خیلی خوب و فعالند. دربارهٔ تالاب حله هم آخرین خبر این است که ۵۵ میلیون متر مکعب حقابهاش مورد تصویب وزارت نیرو قرار گرفته و اگر این حقابه که وزارت نیرو پذیرفته را به تالاب بدهند تالاب حله هم اوضاعش خوب خواهد بود. برنامه مدیریت تالاب گاوخونی هم تا ۸۰ درصد پیش رفته و مقدار اندکی مانده زیرا گاوخونی تالابی است که حوزه آبریزش هم دراصفهان است و هم در چهارمحال و دو استان به اجماع خوبی رسیدهاند و به زودی برنامه مدیریت خواهد داشت.
به گفته او بارندگی و یاری طبیعت امسال خیلی خوب بود. هرچقدر که ما نسبت به طبیعت خوب نبودیم طبیعت یاری کرد و اکثر تالابهای ما اوضاع و احوالشان خوب است ولی حالا که طبیعت کمک کرده و نَمی به تالابها رسیده باید کمک کنیم زیرا این موقتی است و به محض آمدن فصل گرما با تبخیر و تعرقی که در کشور داریم بلافاصله همه اینها از دست میرود و ما هم که حقابه را رعایت نمیکنیم و کار تمام است.
اگرچه آنگونه که آبشت میگوید با بارندگی خوب دو سال گذشته وضعیت آبی تالابهای کشور چندان بد نیست اما اغلب تالابهای کشور با تهدیدهای انسانساخت متفاوتی دست و پنجه نرم میکنند. تهدیدهایی که بقای اغلب تالابهای کشور را نشانه گرفتهاند و اگر از فرصت کوتاهی که طبیعت داده برای مهار این تهدیدها بهره گرفته نشود به بهای از دست رفتن این زیستگاههای ارزشمند خواهد بود. اگرچه تقریباً فهرستی از تهدیدها را برای همه تالابها میتوان تهیه کرد اما تعدادی از آنها را پیش از دیگران میتوان نام برد و به طور خلاصه به تهدیدهایشان پرداخت.
تن لرزان چغاخور از پروژههای انتقال آب
تصویر کوه باشکوه و پربرفی در موجهای آرامِ آب فیروزهای رنگ میلرزد. پرندهای قطعات ریز چوب را از آب جمع میکند تا لانهای بسازد و در انتهای تصویر لودرها و بولدوزرها مشغول کارند.
تونل انتقال آب سبزکوه به چغاخور، دهها چشمه در استان چهارمحال و بختیاری را خشک میکند، دست کم ۱۵۰ میلیون متر مکعب منابع آبی را در معرض خطر قرار میدهد و فاجعه منابع آبی و تنشهای شدید اقتصادی و زیستمحیطی را به دنبال میآورد و به همین دلیل بارها توسط سازمان محیط زیست غیرقانونی اعلام شده اما اجرای آن همواره توسط وزارت نیرو پیگیری شده است. این تونل ۱۰۷۰۰ متری با قطر ۴٫۴۵ متر قرار است آب رودخانه سبزکوه، از سرچشمههای رود کارون، را برای مصارف صنعتی، کشاورزی و شرب دشت بروجن به چغاخور منتقل کند اما بخش عظیمی از منابع آبی و چشمههای طول مسیر خود را نیز تحت تأثیر قرار خواهد داد. در این میانه انتقال آب چغاخور به سفیددشت برای یک واحد صنعتی نیز حادثهساز شد و خسارتهای سنگینی برای کشور ایجاد کرد.
اغلب تالابهای کشور با تهدیدهای انسانساخت متفاوتی دست و پنجه نرم میکنند. تهدیدهایی که بقای اغلب تالابهای کشور را نشانه گرفتهاند و اگر از فرصت کوتاهی که طبیعت داده برای مهار این تهدیدها بهره گرفته نشود به بهای از دست رفتن این زیستگاههای ارزشمند خواهد بود.
چغاخور نیز یکی از دیگر تالابهایی است که به لطف بارندگیها هنوز حال خوشی دارد اما با تهدید بزرگ انتقال آب رو به روست. آبشت تأکید میکند که برای چغاخور نیز در سال ۱۳۹۵ برنامه مدیریت جامع تالاب تهیه شده است.
کام شیرین میانکاله تلخ میشود
میانکاله را بهشت حیات وحش ایران نامیدهاند. پناهگاه حیات وحش میانکاله از سوی یونسکو اعتبارنامه شبکه ذخیرهگاههای زیستکره جهان را دریافت کرده است و همچنین سازمان بینالمللی حیات پرندگان آن را به عنوان منطقهای مهم برای پرندگان شناسایی کرده است. بخشی از نابترین و زیباترین تصاویر پرندگان ایران در این تالاب تهیه شده اما حالا ورود آب شیرین از سمت لپوی زاغمرز به میانکاله محدود شده و کام شیرین میانکاله را تلخ کرده و با پسروی آب شور دریای خزر خلیج گرگان نیز با تهدید نابودی رو به روست و گفته میشود ممکن است ارومیه دوم را رقم بزند. سایه سنگین طرح پر فراز و نشیب گردشگری در آشوراده نیز همچنان بر سر این تالاب سنگینی میکند. در همه مناطق اطراف تالاب نیز پوکههای شکاری به فراوانی بر زمین ریخته و دیده میشود.
میقان با بهرهبرداری از املاح معدنی، ساخت جاده، و تأمیننشدن حقابه دست و پنجه نرم میکند، گردشگران غیرحرفهای در آن زباله میریزند، و هراز گاه صدای گلولهای که به سوی درناها شلیک شده آرامش تالاب را ویران میکند.
سرفههای اسیدی میقان در گلوی اراکیها
هربار که هواپیمایی از فرودگاه اراک بلند میشود تصویر دود غلیظ سولفات سدیم در آبهای میقان میلرزد، پرندگان از چرت زمستانی خود میپرند و مردم اراک سرفه میکنند. صدای گلولهای در تالاب طنین میاندازد. اینجا منطقه شکار ممنوع و زیستگاه ۱۴۰ گونه پرنده و ایستگاه ۱۵ هزار درناست. تالابی که هوای یکی از ۸ شهر آلوده کشور را تلطیف میکند و با سولفات سدیمی که دارد میتواند پسابهای صنعتی را نیز تصفیه و ضدعفونی کند، اما با عدم رعایت حقابه طبیعیاش حالا آرام آرام خاستگاه توفان اسید سولفوریکی میشود که بر ریه مردم اراک خواهد نشست.
ابوالفضل آبشت مدیر طرح ملی حفاظت تالابها میگوید: این تالاب که البته تالابی فصلی است الان با توجه به بارندگی هایی که شده اوضاعش خوب است و در سال ۱۳۹۵ برنامه مدیریت هم برای آن تهیه شده است.
با وجود این میقان با بهرهبرداری از املاح معدنی، ساخت جاده، و تأمیننشدن حقابه دست و پنجه نرم میکند، گردشگران غیرحرفهای در آن زباله میریزند، و هراز گاه صدای گلولهای که به سوی درناها شلیک شده آرامش تالاب را ویران میکند.
لودرها رگ بختگان را نزنند
بختگان یکی از تالابهایی است که کار تهیه برنامه مدیریت آن به تازگی آغاز شده است. اینجا را مهمترین زیستگاه گورخر ایرانی دانستهاند، چندین گونه گیاهی شورپسند در حال انقراض تنها در این منطقه دیده میشوند و فلامینگو و درنا و دیگر پرندگان مهاجر مدتها مهمان دریاچه زیبای آن بودهاند اما این منطقه حفاظتشده و پارک ملی نیز اینک چشم به راه جادهای است که کارشناسان محیط زیست میگویند نابودیاش را به دنبال خواهد داشت. داستانی که نسخه مشابهش در پارک ملی گلستان تنها کشتار پیاپی حیات وحش در جاده، و شکار و آتشسوزی در جنگل را به دنبال داشت اما در بختگان مجوز سازمان محیطزیست را نیز دارد.
با نیم نگاهی به این نمونهها میتوان دریافت که اگرچه بارندگی در دو سال گذشته به یاری تالابها آمده و به لحاظ آبی بسیاری از تالابها درموقعیت پایداری قرار گرفتهاند اما اغلب تالابهای کشور در وضعیت بیم و امیدند و نفسهایشان ترسخورده است. وضعیتی که با فرارسیدن فصل گرما عامل اصلی و تعیین کننده سرانجامش نه بارندگی و طبیعت، که رفتار انسانها، چه در بخش مردمی و چه در بخش مدیریتی خواهد بود.