بحران در دپارتمان زبان و ادبیات فارسی
کلاس‌های ادبیات فارسی در دانشگاه‌ها در حد تبیین معانی لغت‌ها و ترکیب‌ها تقلیل یافته است و استاد چیزی است در حد فرهنگ لغت «معین» به اضافه معلم عروض و قافیه و آرایه‌های ادبی در دبیرستان.
باید پذیرفت که دپارتمان زبان و ادبیات فارسی گرفتار یک بحران و تناقض بنیادین و جدی است. دست کم در واحد‌های غیر از ادبیات معاصر، یعنی بیش از نود درصد مواد درسی. این تناقض و مشکل درحقیقت از همان ابتدای تاسیس نهاد ادبیات فارسی در دانشگاه به وجود آمد و خود را به طور غیرمستقیم در رویکردهای آموزشی نسبت به آموزش ادبیات فارسی نشان داد.
موضوع این است که اطلاق «ادبیات» به آن معنایی که در سازوکارهای نهادسازی و دیسیپلین‌سازی امروز مدنظر است اساسا در مورد بخش اعظمی از میراث فرهنگی و ادبی ما، دست کم به طور مطلق صدق نمی‌کند. ادبیات همواره ادبیات «دیگری»، ادبیات مضاف و تنها یک بخشی از اصل قضیه بوده است. ادبیات منهای حکمت، ادبیات منهای کلام، ادبیات منهای تصوف، منهای علوم عقلی و رایج سده‌های میانه چندان معنایی ندارد مگر درحد همان بلاغت و صور خیال. که این آخری متاسفانه به خاطر همین ماهیت ادبیات ایرانی به صورت مجرد در دانشگاه ها دیده شده است نه در درون/در پیوند با خود سنت‌های فکری و عقلی که ادبیات خود را منادی و رسانه‌ی آن می‌دانسته است.
دانشجوی زبان و ادبیات فارسی همان قدر که باید لغت‌دان و بلاغت‌دان و دستور‌دان باشد (جز این ظاهرا آمال و هدف دیگری برای ادبیات فارسی در دانشگاه هنوز نمی‌توان تصور کرد)، باید همان قدر هم به طور جدی حکمت و کلام و فلسفه و علوم قدیمه را بداند. نقد ادبی در سده‌های میانه از نقد فکری جدا نیست و این هم به ماهیت خود ادبیات و شعر در سده‌های میانه برمی‌گردد که خود را حاوی معنایی استعلایی و خارج از محیط خود می‌دانست. شعر حامل «اغراض» بوده است نه این که خود غرض خود باشد. برای همین بلاغت بسیار مهم بوده و از صرف زینت آلات زبانی فراتر رفته و بعد معرفت‌شناختی هم یافته است. به راستی می‌توان نوعی «فلسفه بلاغت» را در ادبیات کلاسیک ایران تبیین کرد که مبتنی بر حرکت از ساحت ظاهری زبان به ساحت درونی زبان است.
کار دپارتمان ادبیات فارسی به جای اینکه تدریس بلاغت به طور مجرد، یا از آن طرف، تدریس فلسفه و کلام و تصوف به طور مجرد باشد، باید این دو ساحت را به گونه‌ای دیالوگ‌وار و درهم تنیده که بایکدیگر برهمکنش دارند، تعریف کند. حال دانشجویان ادبیات فارسی – که به نظر من بیشتر قشر تن‌آسان و تنبل دانشگاه‌های ما را تشکیل می‌دهند – نه فلسفه، نه کلام و نه تاریخ علوم قدیم را جدی می‌گیرند چون گمان می‌کنند با ادبیات دخلی ندارد. از آن طرف هم کلاس‌ها در حد تبیین معانی لغت‌ها و ترکیب‌ها و یافتن فلان تمهید بلاغی تقلیل یافته است که تازه آن هم کار استاد است. یعنی استاد چیزی است در حد فرهنگ لغت «معین» به اضافه‌ی معلم عروض و قافیه و آرایه‌های ادبی در دبیرستان. این فضاحت وضع موجود را ظاهرا کسی به چیزی نمی‌گیرد و اساتید همچنان کرسی ادبیات فارسی را با منبر عوضی می‌گیرند و در نهایت به شعارهای فضیلت‌گرایانه و ملی‌گرایانه دل مشغول‌اند که اساسا کمکی به حال و وضع ادبیات فارسی در دانشگاه نمی‌کند.
دانشجوی ادبیات به خود زحمت این را نمی دهد که به نقش اندیشه دینی در سده‌های میانه فکر کند. به نقش اسطوره، اخلاق، به در هم تنیدگی علوم گوناگون در سده‌های میانه، به رویکردهای گوناگون انتقادی برای بررسی نحله‌های فکری و فلسفی فکر کند، چه رسد به این که بیاید تاریخ ایران پیش از اسلام و تاریخ سامانیان و غزنویان و سلجوقیان بخواند یا اصلا به بازاندیشی در «تاریخ نگاری ادبی» در ایران فکر کند که اساسا فرسنگ‌ها دور از دغدغه‌های موجود است.
به نظر می رسد باید ادبیات فارسی را ذیل دیسیپلین جامع‌تری تعریف کرد. یا دست کم سرفصل دروس آن را مجدد تعریف کرد. و این کار هم صورت نخواهد گرفت تا وقتی که فهم مسلط از «ادبیات فارسی» که از صد سال پیش به این سو تغییر نکرده است، عوض شود، و این هم ظاهرا صورت نخواهد گرفت تا حمایت سیاسی از مافیای ادبی در دانشگاه برداشته شود.
دوست عزیز بسیار از شما ممنونم که نظرتان را نوشتید. با شما کاملا موافقم و الان که این نوشته خودم را می خوانم حتی نقدی رادیکال تر از یادداشت شما را می توانم برای آن بنویسم. اما همچنان گمان می کنم پاره هایی از یادداشت بالا همچنان صحیح است. مانند کم کاری و بی دانشی اساتید، یا لزوم بازنگری سیلابس های واحد های درسی رشته ادبیات فارسی. اما با تمام این اوصاف من در یادداشت بالا به «دیالوگ» بین ادبیات و علوم فلسفی، کلامی، دینی اشاره کردم و ادبیات را به کلام و فلسفه و علوم عقلی تقلیل ندادم. اما چون یادداشت بالا از صفحه فیس بوک من برداشته شده است دقت نظر کافی را ندارد. جای دیگری نوشتم که اساس تغییر باید از حرکت از «فارسی» بودن ادبیات فارسی به «ادبیات» بودن ادبیات فارسی آغاز شود تا ما اولا سیاست ادبیات را به مثابه نهادی مستقل به رسمیت بشناسیم، ثانیا تمرکز را روی روش شناسی و نظریه در نقد ادبی کنیم تا تحلیل سنتی آرا و عقاید کلامی و فلسفی و اخلاقی همچون «محتوای» اثر، و ثالثا از نگاه ناسیونالیستی و شوونیستی رهایی پیدا کنیم. با سپاس از شما / سالور ملایری
اگه قرار باشه با این مغلطه ها همه علوم رو به ادبیات ربط بدیم و بخونیم، اصلا عمرمون کفاف نمیده. درضمن نهایتش میشیم در حد یه دایره المعارف یا ضبط صوت که فقط معجونی از تاریخ دینی و سیاسی، انواع ادیان و عرفان، فلسفه، صرف و نحو عربی و… رو در خودمون جا دادیم. یعنی از هر شاخه از علوم مختلف، یه کم بلدیم اما در هیچ چیز متخصص نیستیم.
سوال اصلی هنوز بی پاسخ مونده که وقتی تک تک این علوم نامبرده، استاد و متخصص خودش رو دارن، ما برای چی اصرار کنیم که دستاورد بیش از ۱۰۰۰ ساله اکثر شاخه های علوم انسانی رو فقط در ۸ سال تحصیل دانشگاهی در رشته ادبیات، بخونیم؟ مگه این رشته ها خودشون متخصص ندارن که ادبیاتی ها در کار اونا دخالت کنن؟
درضمن اون قشر تن آسایی که گفتید، امثال خود شما هستین نه دانشجوی ادبیات. چون دانشجوی واقعا دلسوز ادبیات، خودش رو به آب و آتیش میزنه که بعد از تحصیل در دانشگاه، بتونه راه ادیبان گذشته رو بدون تقلید کورکورانه از سبک اونا و در سبکی نو، ادامه بده. دانشجوی دلسوز، انتظار داره جوری آموزش ببینه که بعد از فارغ التحصیل شدن، یا استعدادش در شعر یا داستان نویسی کشف بشه و پرورش پیدا کنه (با آموزش تکنیک ها)، یا منتقد ادبی ماهری بشه. اما در عوض مغزش پر میشه از مسائلی که مربوط به علوم دیگه هست و همینه که درخشش شعر ایران، فقط مال مرده هاست. همینه که شاعر و نویسنده درخشانی نداریم که زنده باشه. وظیفه شما تربیت شاعر و نویسنده و منتقد ادبی هست، نه دخالت در علوم دیگه.
امثال شما چون نفس ادبیات رو کم و بی ارزش می دونید، فکر می کنید حتما باید با علوم دیگه قاطی بشه تا عمق و معنا و ارزش پیدا کنه.
تن آسایی رو شما انتخاب می کنید، چون تکرار کردن طوطی وار مطالب فلان کتاب درباره فلسفه در شعر فلان شاعر، به مراتب خیلی ساده تر از پرورش استعدادهای جدید یا بیرون دادن منتقدهایی با تسلط بر کلمات و نگاه ریزبین هست. این ها که هیچ، وقتی سر کلاس از امثال شما می پرسم نیم فاصله رو در نرم افزار word چطور میذارن، میگید اینو از متخصصش بپرس! فشردن ۳ تا کلید، تخصص نمیخواد.
اگه انقدر که ادعا می کنین، یه ادبیاتی باید هر چیزی که از علوم دیگه به ادبیات مربوط میشه رو بلد باشه، پس شما استادها هم باید زیر و روی نرم افزارهای مربوط به تایپ و نگارش رو بلد باشید. اما به جرات میگم نصف استادهای ادبیات هیچی از اینجور نرم افزارها نمی دونن.
ما اومدیم ادبیات بخونیم. اگه علاقه ای به رشته های دیگه داشتیم، از اول همون رشته ها رو انتخاب می کردیم.