چقدر غذا دور می‌ریزیم؟
ضایعات غذا بیشتر از آب آشامیدنی تمام مردم ایران، آب هدر می‌دهد زباله موادغذایی ایرانی‌ها معادل ٦٠درصد درآمد نفتی ارزش دارد
ایرانی‌ها به اندازه ١٠ کشور اروپایی موادغذایی دور می‌ریزند. براساس گزارش سازمان جهانی خواربار و کشاورزی، ضایعات موادغذایی در ایران معادل ٣۵ میلیون تن است این درحالی است که در اتحادیه اروپا با ٢٧ کشور عضو، تنها ٩٠ میلیون تن موادغذایی راهی زباله‌ها می‌شود. یک پژوهش علمی ارزش مادی ضایعات موادغذایی در ایران را ١۵ میلیارد دلار برآورد کرده که اگر این رقم را با درآمد نفتی پیش‌بینی‌شده در بودجه ٩۵ مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم ایرانی‌ها معادل ۶٠ درصد درآمد نفتی‌شان را با ضایعات غذا به سطل زباله می‌ریزند. از این گذشته گزارش مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق بازرگانی نشان می‌دهد میزان آبی که برای ضایعات کشاورزی مصرف می‌شود، معادل ٩,٣ میلیارد مترمکعب است. جالب است بدانید که گزارش‌های رسمی حاکی از آن است که کل آب مصرفی در بخش شرب و صنعت تنها ٧ میلیارد مترمکعب برآورد شده و این به آن معناست که میزان آبی که با ضایعات کشاورزی در ایران تلف می‌شود، به اندازه تمام آبی است که مردم کشور و صنایع مصرف می‌کنند.
نان، میوه و برنج؛ بیشترین ضایعات غذا در ایران
آمارهای فائو رقم تکان‌دهنده‌ای از ضایعات غذا در ایران را گزارش می‌دهد. براین اساس هرسال ۱.۳ میلیارد تن غذا درجهان هدر می‌رود که بیشترین ضایعات مربوط به میوه و سبزیجات، ماهی و غلات است. این درحالی است که ایران ٢,٧ درصد از ضایعات غذای جهان را به خود اختصاص می‌دهد که این رقم معادل ٣۵ میلیون تن است. بیشترین ضایعات غذا در ایران مربوط به نان، میوه و سبزیجات و برنج است.
گزارش‌های فائو تأکید می‌کند که درجهان ٩٠٠ میلیون نفر از گرسنگی رنج می‌برند که با ضایعات ١,٣ میلیارد تنی غذا می‌توان ٨٠٠ میلیون نفر از گرسنگان را سیر کرد و تقریبا گرسنگی در جهان را ریشه‌کن کرد.
گزارش اتحادیه اروپا نشان می‌دهد که درمجموع کشورهای عضو این اتحادیه تنها ٩٠ میلیون تن اسراف می‌شود. اگر این رقم را با ٣۵ میلیون تن ضایعات غذا در ایران مقایسه کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که ایران معادل ٣٨ درصد اتحادیه اروپا هدررفت موادغذایی را تجربه می‌کند. به عبارت دیگر ضایعات غذا در ایران تقریبا به اندازه ١٠ کشور اروپایی است.
با این‌که گفته می‌شود ضایعات بالای غذا هم درکشورهای درحال توسعه و هم درکشورهای صنعتی رقم قابل توجهی است اما خوب است بدانید که گزارش‌های جهانی دو مدل متفاوت هدردادن غذا درکشورهای مختلف را نشان می‌دهد. براین اساس درکشورهای درحال توسعه ضایعات غذا بیشتر مربوط به فرآیند برداشت تا فرآوری است که البته با توجه به توسعه‌نیافتگی صنایع و بخش تولید دراین کشورها این گزارش طبیعی به نظر می‌رسد. این درحالی است که درکشورهای صنعتی بیشترین ضایعات غذا در خرده‌فروشی‌ها و به دست مصرف‌کننده نهایی اتفاق می‌افتد؛ به عبارتی درکشورهای توسعه‌نیافته تولید اسراف‌کارتر است و درکشورهای صنعتی مصرف‌کننده.
زباله‌های غذا در ایران؛ معادل ١٠ کشور اروپایی
با این وجود میزان اسراف غذا در ایران قابل‌توجه و تکان‌دهنده است. گزارش اتحادیه اروپا نشان می‌دهد که درمجموع کشورهای عضو این اتحادیه تنها ٩٠ میلیون تن اسراف می‌شود. اگر این رقم را با ٣۵ میلیون تن ضایعات غذا در ایران مقایسه کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که ایران معادل ٣٨ درصد اتحادیه اروپا هدررفت موادغذایی را تجربه می‌کند. به عبارت دیگر ضایعات غذا در ایران تقریبا به اندازه ١٠ کشور اروپایی است. از این میان ضایعات غذا در فرانسه تنها ۵ میلیون تن است که با این حساب ایرانی‌ها ٧ برابر فرانسوی‌ها موادغذایی را راهی زباله‌ها می‌کنند.
براساس مقاله برگزیده نخستین کنگره بین‌المللی کشاورزی سالم، تغذیه و جامعه (تهران، تیرماه ١٣٩۴) که توسط مهدی رستگاری و علی طیفوری به رشته تحریر درآمده است، ضایعات غذا در ایران معادل ١۵ میلیارد دلار ارزش دارد. اگر درآمد ٢۵ میلیارد دلاری نفت را که در بودجه ٩۵ پیش‌بینی شده است، درنظر بگیریم، متوجه می‌شویم ایرانی‌ها معادل ۶٠ درصد درآمد نفتی‌شان را به‌عنوان ضایعات غذا راهی زباله می‌کنند.
آب تلف شده برای ضایعات غذا؛ معادل تمام آب شرب و صنعت
اما تحلیل زیان ناشی از ضایعات غذا در ایران در بخش منابع آبی واقعیت‌های تکان‌دهنده دیگری را فاش می‌کند. براساس گزارش مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب، میزان تلفات آب ناشی از ضایعات کشاورزی ٩,٣ میلیارد مترمکعب برآورد شده است. این رقم تقریبا معادل نیمی از آب شیرینی است که از رودهای کرخه، کارون و جراحی به خلیج‌فارس می‌ریزد. براساس گزارش سازمان جهاد کشاورزی کرمانشاه میزان مصرف آب کشاورزی در این استان حدود ٢.۵ میلیارد مترمکعب است. اگر بخواهیم آب تلف‌شده در بخش ضایعات را با آب مورد نیاز در کشاورزی کرمانشاه مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم آب تلف‌شده ناشی از ضایعات کشاورزی تقریبا چهاربرابر تمام آبی است که در کشاورزی یک استان مصرف می‌شود. مقایسه آب تلف‌شده در ضایعات کشاورزی با کل آب مصرفی در کشاورزی ایران نیز عددهای قابل توجهی را نشان می‌دهد. گزارش‌ها درباره میزان مصرف آب در بخش کشاورزی متفاوت است. وزارت نیرو معتقد است، کشاورزی ٨٣ میلیارد مکعب آب کشور را مصرف می‌کند و وزارت کشاورزی به عدد ۵٧ میلیارد مترمکعب تأکید دارد. اگر بخواهیم گزارش وزارت نیرو را درنظر بگیریم، ضایعات کشاورزی حدود یک‌نهم کل آب مصرف‌شده در بخش کشاورزی را به خود اختصاص می‌دهد و اگر بخواهیم به گزارش وزارت کشاورزی استناد کنیم، تقریبا یک‌ششم آب کشاورزی با ضایعات هدر می‌رود. از این میان نکته جالب‌تر آن است، میزان آبی که در ضایعات کشاورزی هدر می‌رود، از تمام آبی که مردم ایران و بخش صنایع مصرف می‌کنند، بیشتر است. براساس گزارش‌های موجود میزان آبی که در بخش شرب و صنعت استفاده می‌شود، ٧ میلیارد مترمکعب تخمین زده شده است. این درحالی است که آب تلف‌شده ناشی از ضایعات کشاورزی ٩.٣ میلیارد مترمکعب برآورد شده است.
موادغذایی نزدیک به تاریخ انقضا به خیریه‌های فرانسوی می‌روند
آمار تکان‌دهنده ضایعات غذا درجهان موجب شده است که کشورهای اروپایی برای کنترل این اسراف راهکارهایی درپیش بگیرند. با توجه به این‌که حجم عمده ضایعات غذا درکشورهای صنعتی توسط مصرف‌کننده نهایی رخ می‌دهد و درواقع مردم نقش بیشتری در اسراف دارند تا صنایع، این کشورها اقدامات ویژه‌ای برای کنترل اسراف توسط مصرف‌کننده نهایی چاره‌اندیشی کرده‌اند. دامنه این راهکارها از رفتارهای تشویقی و فرهنگ‌سازی تا اعمال قوانین ویژه را در برمی‌گیرد. به‌عنوان مثال، در ایتالیا طرح جدیدی اجرا شده است که براساس آن در رستوران‌های این کشور ظرف‌هایی با عنوان «کیسه خانواده» دراختیار مشتریان قرار می‌گیرد. این ظرف ویژه برای آن است که مشتریان غذای اضافه خود را به خانه ببرند و مانع از ریختن آن به زباله رستوران‌ها شوند.
میزان آبی که در ضایعات کشاورزی هدر می‌رود، از تمام آبی که مردم ایران و بخش صنایع مصرف می‌کنند، بیشتر است. براساس گزارش‌های موجود میزان آبی که در بخش شرب و صنعت استفاده می‌شود، ٧ میلیارد مترمکعب تخمین زده شده است. این درحالی است که آب تلف‌شده ناشی از ضایعات کشاورزی ٩.٣ میلیارد مترمکعب برآورد شده است.
در آلمان سوپرمارکت‌ها و فروشندگان خرد می‌توانند موادغذایی را که به تاریخ انقضا نزدیک شده است، با تخفیف‌های ویژه بفروشند و در فرانسه این مسأله به صورت قانون متفاوتی درآمده است. قانونی که البته براساس پیشنهاد یک ایرانی تبار ساکن فرانسه شکل گرفته است. در فرانسه اگر صاحبان فروشگاه‌های موادغذایی قراردادی با یک سازمان خیریه اهدای غذا امضا نکنند، جریمه خواهند شد. برمبنای این قانون فروشندگان موظفند موادغذایی را که به تاریخ انقضا نزدیک می‌شود، به جای دورریختن به صورت رایگان دراختیار خیریه‌ها قرار دهند. خیریه‌ها نیز این موادغذایی را در بین افراد بی‌خانمان و فقیر توزیع می‌کنند.
علاوه بر این کشورهای پیشرفته در بخش صنایع سال‌هاست تلاش می‌کنند ضایعات غذا را کنترل کنند و در پروسه تولید و سپس بازیافت از فناوری‌های به‌روز و کارآمدی بهره‌گیری کنند که میزان اسراف موادغذایی تولیدشده را به حداقل می‌رساند.
ضایعات غذا از مزرعه تا سفره
در ایران اما، موادغذایی سرنوشت متفاوتی دنبال می‌کنند. حالا تولید با فناوری قدیمی و ضعف شدید دربخش فرآوری و بسته‌بندی موادغذایی، ضایعات هنگفتی رقم زده است. درچرخه میانی یعنی مصرف‌کننده نیز چندان مقید به صرفه‌جویی در مصرف موادغذایی نیست. در فرهنگ ایرانی درست کردن بیش از نیاز غذا دست و دلبازی و ارزش محسوب می‌شود و در مراسم دینی و نذورات بخش قابل‌توجهی از موادغذایی توسط مصرف‌کننده نهایی دورریز می‌شود. در بخش نهایی در فرآوری و بازیافت ضایعات غذا نیز بسیار ضعیف عمل کرده‌ایم و تقریبا در بازیافت زباله حرفی برای گفتن نداریم. علی موحد دبیر کانون انجمن‌های صنایع غذایی با تأکید بر این‌که هیچ آمار شفافی درباره میزان برگشتی موادغذایی فرآوری شده و کارخانه‌ای وجود ندارد، به «شهروند» می‌گوید: در اقتصاد ایران یک مشکل مزمن وجود دارد و آن وجود آمار و شفافیت درتمامی بخش‌های اقتصادی است. از این میان ما هیچ آمار دقیقی درباره میزان برگشت موادغذایی فرآوری شده و معدوم‌سازی آنها نداریم. بنابراین برنامه‌ریزی برای کنترل ضایعات در این بخش دشوار است.
او درباره اسراف غذا در ایران نیز توضیح می‌دهد: حجم عمده‌ای از موادغذایی در ایران به دلایل مختلف از بین می‌رود. این دلایل از مزرعه شروع می‌شود تا به سفره مردم برسد. بنابراین برای کنترل این دورریز نیاز به مدیریت دقیق زنجیره تولید تا مصرف است اما ماجرا به همین جا ختم نمی‌شود و ایران به دلیل نداشتن صنعت بازیافت پیشرفته بخش قابل توجهی از موادغذایی تلف می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: بخش قابل توجهی از زباله‌های کشور یعنی چیزی حدود ۶۵ درصد آن زباله‌تر است و ما برخلاف کشورهای پیشرفته این زباله‌ها را به پول تبدیل نکرده‌ایم. درست است اتفاقات خوبی در بازیافت زباله‌های کاغذی رخ داده یا برخی صنایع مثل لبنیات فناوری پیشرفته‌ای در زمینه بازیافت ضایعات غذا دارند اما در نگاه کلی صنعت بازیافت در ایران بسیار ضعیف عمل کرده است.
موحد درباره سرنوشت موادغذایی برگشتی از خرده‌فروشی‌ها توضیح می‌دهد: هرماده غذایی سرنوشت متفاوتی پشت سر می‌گذارد که البته این سرنوشت به میزان فساد موادغذایی نیز بستگی دارد. برخی موادغذایی مانند بیسکوییت ممکن است تنها رطوبت خود را از دست داده باشند و به اصطلاح بیات شده باشند. این بیسکوییت‌ها تحت ضوابط و استانداردهای خاصی ممکن است به چرخه تولید برگردند. برخی دیگر ممکن است تبدیل به کود و کمپوست شوند و در مزارع و گلخانه‌ها مورد استفاده قرار بگیرند و برخی معدوم می‌شوند که البته با توجه به نبود صنایع بازیافتی و فرآوری کافی بخش عمده‌ای زباله می‌شوند و از بین می‌روند.
ایجاد صنایع فرآوری و بازیافت زباله؛ راهکار کنترل زیان
آراسب دباغ‌مقدم نایب‌رئیس کمیته موادغذایی سازمان نظام دامپزشکی نیز دراین‌باره به «شهروند» می‌گوید: موضوع کاهش ضایعات موادغذایی در درجه اول باید با ارتقای فناوری و توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی در زنجیره تولید کنترل شود و سپس به بحث فرهنگ‌سازی برای مصرف‌کننده نهایی می‌رسیم.
وی ادامه می‌دهد: این‌که سرنوشت ضایعات موادغذایی در ایران به کجا ختم می‌شود، درباره کارخانجات موادغذایی وضع معلوم است. بیشتر آنها با رعایت ضوابطی موادغذایی از تاریخ مصرف گذشته را معدوم می‌کنند و برگشت آنها به چرخه تولید تقریبا غیرممکن است، زیرا موادغذایی به محض فساد تغییر رنگ، بو و مزه می‌دهند و برگشت دوباره آنها به چرخه تولید به معنی کاهش کیفیت و ضرر افزوده است.
دباغ‌مقدم می‌گوید: از طرفی نبود صنایع فرآوری یا بازیافت مناسب نیز باعث می‌شود چاره‌ای جز معدوم‌سازی و دورریختن این دسته از موادغذایی وجود نداشته باشد. بنابراین برای کنترل دورریز موادغذایی در ایران باید در زنجیره تولید و پس از آن صنایع مناسب ایجاد شود.