لبنان، زباله، سیاست

در طول دو هفته گذشته شهروندان لبنان با برپایی تجمعات بزرگ نسبت به بحران زباله، فساد دولتی و ناکارآمدی نظام سیاسی این کشور اعتراض کردند. این اعتراضات در مرکز شهر بیروت با برخورد خشونت‌آمیز پلیس روبرو شده است؛ برخوردی غافلگیرکننده از پلیسی که در دوازده سال گذشته هرگز به تجمعات مردمی و جامعه مدنی حمله نکرده است. هرچند که این برخورد پلیس برای شهروندان غیرلبنانی (پناهندگان فلسطینی و سوری) خیلی هم تعجب‌آور نیست.

زباله

بحران زباله در لبنان از آنجا آغاز شد که دو ماه پیش سوکلین، کمپانی خصوصی جمع‌آوری زباله، اعلام کرد که دیگر جایی برای دفن زباله در لبنان وجود ندارد و به همین دلیل دست از کار کشید. دو روز کافی بود که بیروت زیر کوهی از زباله مدفون شود و نفس کشیدن در هوای گرم و شرجی شهر تقریبا غیرممکن.

کمپانی سوکلین، زیرمجموعه گروه بین‌المللی اوارده، بیست سال پیش با دولت لبنان قرارداد جمع‌آوری و مدیریت زباله امضاء کرد. گروه اوارده مسئولیت مدیریت زباله را در بسیاری شهرهای خاورمیانه و شمال آفریقا، از جمله ابوظبی و رباط، بر عهده دارد. با وجود انتقادات بسیار گروه‌های محیط‌زیستی لبنان نسبت به عملکرد سوکلین و هزینه بالای خدمات آن، قرارداد این کمپانی به دولت لبنان بارها تمدید شده که نشان‌دهنده ارتباط این کمپانی با بخشی از نظام سیاسی لبنان است. به گزارش دیلی‌استار در حال حاضر لبنان برای جمع‌آوری و دفن هر تن زباله ۱۳۰ دلار پرداخت می‌کند؛ این رقم در اردن ۳۸ دلار و در مصر ۲۰ دلار است!

دعوای دو ماه پیش سوکلین و دولت لبنان پس از آن بالا گرفت که فعالین محیط‌زیستی نسبت به خطرات دفن زباله در نزدیکی مناطق مسکونی و عدم اجرای برنامه‌های بازیافت اعتراض کردند. سوکلین اعلام کرد که در قرارداد، مسئولیتی برای پیدا کردن مناطق جدید دفن زباله و همچنین بازیافت زباله بر عهده نگرفته، درحالی‌که وزیر محیط‌زیست لبنان سوکلین را مسئول اجرای این برنامه‌ها می‌داند. کمپانی دست از کار کشید، بیروت در زباله فرو رفت، و مردم به خیابان آمدند…

گروه‌های مختلف محیط‌زیستی، روزنامه‌نگاران، هنرمندان و سایر فعالان جامعه مدنی کمپینی به راه انداختند با عنوان و هشتگ «طلعت ریحتکم» ؛ بوی‌تان بلند شده (۱). این کمپین از شهروندان لبنانی دعوت کرد در مرکز شهر بیروت جمع شوند. تجمعات با تمرکز بر بحران زباله و ناکارآمدی دولت برای حل آن آغاز شد و عده زیادی به خیابان آمدند.

بر سر زباله چه آمد؟

در طول این مدت دولت به جز راه‌کارهای اضطراری و کوتاه مدت، برنامه مشخصی برای حل بحران زباله ارائه نداده است. در حال حاضر سوکلین هنوز زباله‌ها را جمع و در مناطقی نامعلوم دفن می‌کند. یک بار قرار شد زباله را به یکی از کشورهای غربی بفروشند، بعد قرار شد به جای سوکلین با یک یا چند کمپانی محلی برای مدیریت زباله قرارداد ببندند، حتی چند روز پیش مناقصه‌ای هم برای واگذاری این مسئولیت برگزار شد و پنج شرکت لبنانی از پنج نقطه مختلف در آن برنده شدند، اما دو روز پس از آن مناقصه لغو و دلیل آن عدم تفاهم دولت با قیمت پیشنهادی این شرکت‌ها اعلام شد. ظاهرا مبلغ پیشنهادی حتی بیش از مبلغ گزاف سوکلین از آب درآمده بود. هرچند فعالان لبنانی معتقدند این عدم توافق به وابستگی این شرکت‌ها به نیروهای سیاسی لبنان و منازعات همیشگی آنان مربوط است. همه این‌ها نشان از ناتوانی دولت در حل این بحران دارد که باعث شد اعتراضات مردم و فعالان جامعه مدنی به سمت ریشه این ناتوانی، یعنی فساد در سیستم سیاسی لبنان هدایت شود.

سیاست

ساختار سیاسی لبنان مبتنی بر سکتاریسم (نظام طائفی) است. حدود ۱۸ دسته و طایفه مختلف، شامل گروه‌های مختلف مسیحی، مسلمان شیعه و سنی، دروز و ارمنی، در این کشور کوچک وجود دارد که هر کدام سهمی در قدرت دارند. منازعات، وابستگی‌های خارجی و عدم همکاری این دسته‌ها با یکدیگر عملا برنامه‌‌ریزی‌های بلند‌مدت و پایدار در کشور را غیرممکن کرده است. (بیش از یک سال است که این گروه‌ها و دسته‌های سیاسی نتوانسته‌اند رئیس جمهور برای کشور انتخاب کنند). عدم وجود زیرساخت‌های توسعه باعث شده تا این کشور همیشه با کمبود برق و آب مواجه باشد. خدمات عمومی شامل بهداشت، آموزش و خدمات شهری تقریبا در لبنان وجود ندارد. همه چیز را باید از شرکت‌های خصوصی خرید. این درحالیست که جمعیت موجود در لبنان حدود چهار میلیون نفر است که حدود یک و نیم میلیون آن را پناهندگان فلسطینی و (اخیرا) سوری تشکیل می‌دهند.

این ساختار ناکارآمد و فاسد حالا هدف اصلی معترضان لبنانی قرار گرفته است. شهروندان حاضر در خیابان خواستار سرنگونی نظام طائفی و تشکیل نظام سکولار در کشور هستند. اگرچه نگرانی تکرار تجربه بهار عربی و کشیده شدن جنگ‌های سوریه و عراق به لبنان، هم در میان مردم و هم بین سیاسیون این کشور وجود دارد.

تجمعات مردم در مرکز شهر بیروت همچنان ادامه دارد. تجمع روز شنبه ۲۲ آگوست، برای اولین بار بعد از ۱۲ سال نیروهای امنیتی را مقابل شهروندان قرار داد. لبنانی ها به نیروهای امنیتی و پلیس «وطن» می گویند؛ کلمه ای که حس احترام و اعتماد کامل آنها را به «فرزندان لبنان» نشان می‌دهد. حمله خشونت‌آمیز این فرزندان بسیاری از مردم را شگفت‌زده کرد.  روز بعد از آن حدود ده هزار نفر از شهروندان بیروت و سایر شهرها از ساعت ۹ صبح تا نیمه‌های شب در خیابان ریاض‌الصلح در مرکز شهر جمع شدند. تا کنون زد و خورد، پرتاب گاز اشک‌آور، شلیک تیر هوایی، کشیدن دیوار حائل (برای یک روز) و بازداشت نتیجه شعار «الشعب یرید اسقاط نظام» مردم بوده است.

نکات قابل توجه:

مجموعه «طلعت ریحتکم» با وجود موفقیت در سازماندهی تجمعات و به خیابان کشاندن عده کثیری از مردم دچار اشتباهات عجیبی نیز شده است که نشان می‌دهد درک سیاسی عمیقی از جامعه لبنان ندارد؛ در ابتدای برگزاری تجمعات در اعتراض به بحران زباله، این مجموعه سعی کرد با پررنگ کردن گفتمان وطن‌پرستی معترضان را با هم متحد کند. هرچند بخشی از این تلاش که با هدف از بین بردن ریشه‌های نظام طائفی در مردم انجام می‌گیرد قابل فهم است، اما تمرکز بر روی این گفتمان و سر دادن شعارهای شوونیستی در ستایش روح وطن این موضوع را روشن می‌کند که این مجموعه سیاسی/مدنی فراموش کرده که تقریبا نیمی از جمعیت کشور را پناهندگان سوری و فلسطینی تشکیل می‌دهند و تقویت روحیه لبنانی برای لبنان و بالعکس، بخش بزرگی از جامعه را بیرون نگه می‌دارد.

اشتباه بزرگ‌تر در تجمع بزرگ روز یکشنبه اتفاق افتاد؛ پس از به خشونت کشیده شدن تجمع پلیس اعلام کرد که جمعی از معترضان به پلیس حمله کردند و خشونت پلیس در واقع پاسخی به حمله آنها بوده است. در جواب این اتهام (درست یا نادرست) مجموعه طلعت ریحتکم در یک مصاحبه تلویزیونی زنده بر این ادعا صحه گذاشت و حمله‌کنندگان را گروهی نفوذی خواند که از طرف یکی از نیروهای سیاسی اجیر شده‌اند تا اعتراض آرام مردم را به خشونت بکشند. این مصاحبه با اعتراض گسترده بخشی از جامعه مدنی و فعالان سیاسی لبنان مواجه شد، که مجموعه طلعت ریحتکم را به بازی در زمین سیاسیون فاسد متهم کردند. این فعالان اعلام کردند که مجموعه به جای ایستادن در کنار معترضان با ساختن دوگانه معترض خوب/معترض بد در واقع خشونت پلیس را توجیه می‌کند. هشتگ «من هم نفوذی هستم» بلافاصله در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد. فعالان سیاسی بخصوص بر این نکته تاکید کردند که حضور جوانان از مناطق حاشیه‌ای شهر و طبقات محروم‌تر جامعه نباید باعث بوجود آمدن این فضا و این گفتمان دوگانه شود.

نتیجه این جهت‌گیری اشتباه مجموعه طلعت ریحتکم، شکست فضای پاسخ‌خواهی مردم و رسانه‌ها از دولت و نیروهای امنیتی بود که پس از حمله روز شنبه به وجود آمده بود.

اما از نقاط قوت تجمعات این روزها و شب‌های بیروت می‌توان به شکل سازماندهی و عملکرد جامعه مدنی اشاره کرد که نشان از حضور و تجربه کار جمعی دارد. بخش‌های مختلف جامعه مدنی با تشکیل جلسات فوری دستورکارهای متعددی برای همکاری با یکدیگر و با مردم تعریف کردند؛ از شکل‌دهی گروه‌های کمک به مجروحان تا اعلام یک خط تلفن آزاد برای تماس سریع با وکلا در صورت دستگیری، سازماندهی گروهی از زنان برای کمک به موارد احتمالی خشونت و بخصوص خشونت جنسی علیه زنان و آگاهی‌رسانی به شهروندان در مورد حقوق‌شان در بازداشتگاه‌ها و غیره.

پانوشت‌ها؛

* پیچیدگی‌های زندگی در نظام طائفی درک عمیق از زوایا و تاثیرات مختلف این نظام بر طرز فکر شهروندان را بسیار مشکل می‌کند. به همین دلیل در هنگام خواندن این گزارش توجه به این نکته بسیار مهم است که نویسنده خارجی‌ست؛ یک ایرانی ساکن بیروت.

۱. “بو می‌دهی” هم ترجمه شده است