زباله‌ها خواب سرطان می‌بینند
زباله‌های جمع‌آوری شده از تهران به کجا می‌روند؟ چه فرایندی طی می‌کنند؟ آيا طبق ادعای شهردار خطوط بازیافت از «طلای سیاه ثروتی دوباره تولید می‌کنند؟» در نوشته پیش‌رو، لیلا مرگن گزارشی از فرایند بازیافت و کمپوست زباله‌های تهران و کاستی‌های آن می‌دهد.
انبوهی از زباله روی هم انباشته شده است. بزرگ‌ترین افتخار شهردار پایتخت این است که از طلای سیاه ثروتی دوباره تولید می‌کنند. بوی تعفن زباله‌های انباشته در کهریزک را نمی‌شود تحمل کرد اما در چندمتری این زباله‌ها، رانندگان لودرها مشغول انتقال بخشی از آن‌ها به خطوط بازیافت هستند. کارگران کهریزک می‌گویند که در زباله‌هایی که روی خطوط بازیافت قرار می‌گیرند همه‌چیز یافت می‌شود؛ از زباله‌های بیمارستانی تا پسماندهای غذایی. زباله‌های الکترونیک و حتی ساختمانی هم در انبوه زباله‌های کهریزک جا خوش کرده‌اند.
شیرابه‌های حاصل از این زباله‌ها، در فاصله‌ی چند متری، گودالی سیاه و عمیق ایجاد کرده. یکی از کارگران می‌گوید که با چشمان خود دیده که یک سگ به داخل شیرابه‌ها سقوط کرده و از داخل این استخر آلوده زنده بیرون نیامده است. پرندگان زباله‌خوار هم جزء جدایی‌ناپذیر انبوه زباله‌ی کهریزک هستند. مدت‌هاست که این پرنده‌ها شکار را فراموش کرده‌اند و چشمان خود را برای جست‌وجو در کوه زباله‌ی کهریزک تیز می‌کنند. هرازگاهی به داخل زباله‌ها شیرجه می‌روند تا زباله‌ای را به نوک گرفته و در گوشه‌ای آرام مشغول خوردن شوند.
به نظر می‌رسد پرندگان زباله‌خوار تنها مشتریان راضی کهریزک باشند. کارگران مرکز بازیافت از فعالیت در کهریزک ناراضی هستند زیرا در معرض انواع بیماری‌ها قرار دارند. اغلب به دلیل ابتلا به هپاتیت و بیماری‌های عفونی خانه‌نشین می‌شوند و کسی به فریادشان نمی‌رسد. مناطق مجاور مرکز بازیافت کهریزک هم از آلودگی ناشی از شیرابه‌های زباله‌ها، بوی تعفن و سایر معضلات این مرکز گله دارند. کار در کهریزک از صبح آغاز می‌شود. کارگران، روی خطوط بازیافت، زباله‌های خشک و تر را از هم جدا می‌کنند. بخشی از زباله‌های خشک راهی محل استقرار زباله‌سوزها می‌شوند و بخش دیگری نظیر شیشه‌ها راهی کارخانه‌هایی می‌شوند تا آن‌ها را ذوب کنند و کالایی جدید از خمیر بازیافتی بسازند. اما زباله‌های تر، که بزرگ‌ترین افتخار شهردار تهران تبدیل آن‌هاست، راهی سایت‌های دفن می‌شوند تا به کمپوست تبدیل شوند و به حاصلخیزی خاک کشور کمک کنند؛ غافل از این‌که سال‌هاست دنیا برای تبدیل زباله‌های تر به کمپوست، پروتکل‌های بسیار سختگیرانه‌ای وضع کرده تا خروجی مراکز بازیافت سلامت مردم را با مخاطره روبه‌رو نکند.
زباله‌ی مخلوط نباید کمپوست شود
کمپوست کودی است که از بازیافت مواد زائد گیاهی و جانوری به‌وجود می‌آید. به کشاورزان آموزش داده شده که این کود آلی جایگزین خوبی برای کودهای شیمیایی است و ساختار خاک را بهبود می‌بخشد و به حاصلخیزی خاک کمک می‌کند، اما هیچ‌کس به کشاورزان نمی‌گوید که کودهای حاصل از بازیافت زباله‌های شهری، به دلیل آن‌که استانداردهای روز دنیا در تولید آن‌ها لحاظ نمی‌شود، خود ممکن است منشأ بروز مشکلاتی نظیر سرطان باشد.
جواد نصیری، مدیر دفتر انرژی زیست‌توده‌ی سازمان انرژی‌های نو، می‌گوید که در صورت رعایت استانداردهای بین‌المللی، کمپوست حاصل از زباله بهترین محصول خروجی از لاین‌های بازیافت خواهد بود. اما وی بر این باور است که کمبود زمین در کلانشهرهای دنیا و ایران سبب شده تا تصمیم‌سازان به فکر تولید محصولات دیگری از زباله‌ها باشند.
نصیری تأکید می‌کند که بر اساس استانداردهایی که در کشورهای پیشرفته مورد عمل قرار می‌گیرد، اگر زباله‌ها فقط ۴۸ ساعت مخلوط باشند، نباید بازیافت و تبدیل به کمپوست شوند. وی اضافه می‌کند که رعایت این استاندارد در ایران عملاً غیرممکن است زیرا در کشور طرح تفکیک از مبدأ نداریم و مدت خواب زباله در منازل هم زیاد است.
به اعتقاد مدیر دفتر انرژی زیست‌توده‌ی سازمان انرژی‌های نو، تفکیک زباله از مبدأ برای شهرداری‌ها هزینه‌بر است در نتیجه دولت باید راهکارهایی را برای تأمین اعتبار چنین طرح‌هایی در نظر بگیرد.
وی ادامه می‌دهد که با اجرای طرح تفکیک زباله از مبدأ، هزینه‌های کارگری و حمل‌ونقل برای شهرداری‌ها افزایش می‌یابد. زیرا اگر ظرفیت هر وانت‌بار، که قادر به حمل دو تن بار است، با شیشه‌های پلاستیکی پر شود، این خودرو فقط قادر است ۱۳۰ کیلوگرم بار حمل کند.
نصیری، با تأکید بر این‌که اجرای طرح تفکیک زباله از مبدأ نیازمند تصمیم ملی است، بیان می‌کند که دولت باید سیاست‌های تشویقی خاصی برای مشارکت مردم در چنین طرحی داشته باشد.
کمپوست با چاشنی فلزات سنگین
فلزات سنگین از مخرب‌ترین ترکیبات برای سلامت انسان است. به دلیل افزایش فعالیت‌های صنعتی، حجم این فلزات در خاک، روندی صعودی به خود گرفته و طرح‌های پژوهشی مختلفی برای حذف فلزات سنگین از خاک در دست اجراست. متأسفانه پاک کردن خاک از آلودگی‌های فلزات سنگین روندی بسیار گران و هزینه‌بر برای متولیان بخش کشاورزی است. اما این روزها کمپوست‌هایی می‌سازیم که آلوده به فلزات سنگین بوده و آن را در اختیار کشاورزان قرار می‌دهیم.
حسین صفاری، عضو هیأت علمی مؤسسه‌ی تحقیقات خاک و آب کشور، در پاسخ به این پرسش که آیا کمپوست‌های حاصل از بازیافت زباله‌های کهریزک آلوده به فلزات سنگین و بقایای زباله‌های الکترونیک هست یا خیر، می‌گوید: «تازگی کار شاخصی روی کمپوست حاصل از زباله‌های کهریزک انجام نداده‌ایم. اما دو سال قبل در بازدیدی که از کهریزک داشتیم به این نتیجه رسیدیم که جداسازی‌ها در این مرکز بسیار ابتدایی است.»
وی معتقد است که در کهریزک همراه زباله‌های تر برخی ترکیبات دارای فلزات سنگین، مثل باطری‌های قلمی یا نیم‌قلمی یا حتی تکه‌های ریز الکترونیکی، که در بلندمدت مشکل‌زا خواهد بود، دفن می‌شود. در نتیجه به‌ناچار در محصولات خروجی برخی ترکیبات مضر هم وجود خواهد داشت.
صفاری بر این باور است که بخشی از فلزات در سرندهای نهایی جذب می‌شود اما ریزه‌هایی در این محصول باقی می‌ماند که در درازمدت می‌تواند خطرساز باشد.
به اعتقاد وی، کمپوست تولیدی از زباله‌های تهران فقط برای محصولات غیرمثمر کاربرد دارد. اما اگر از چنین ترکیبی در تولید سبزی و صیفی و محصولات گلخانه‌ای، که با سلامت انسان و دام ارتباط مستقیم دارد، استفاده شود، حتماً باید این مسأله به مصرف‌کننده گوشزد شود.
عضو هیأت علمی مؤسسه‌ی تحقیقات خاک و آب کشور تأکید می‌کند که خط‌قرمزهایی در کنار استفاده از کمپوست حاصل از زباله وجود دارد اما به‌راحتی می‌توان این مسائل را ساماندهی کرد.
وی بیان می‌کند: «جای خالی تفکیک زباله از مبدأ در کشور احساس می‌شود و اجرا نشدن چنین طرحی در ایران هنوز کفه‌ی سنگین ترازوی تصمیم‌سازی‌ها را به خود اختصاص می‌دهد.»
یک دهه انتظار
طرح تفکیک زباله از مبدأ قرار بود اواخر دولت هشتم و به‌دست سازمان حفاظت محیط‌زیست اجرایی شود. این سازمان با ارسال نامه‌هایی به تمام ارگان‌های دولتی قصد داشت در گام نخست، تفکیک زباله را از مجموعه‌های دولتی آغاز کند تا در مرحله‌ی بعد مردم نیز درگیر چنین طرحی شوند. اگر طرح تفکیک زباله از مبدأ اجرا می‌شد، علاوه بر کاهش هزینه‌های بازیافت، محصول سالم‌تری هم به مصرف‌کننده تحویل می‌شد. اما امروز شاهدیم که بدون اجرای طرح تفکیک زباله از مبدأ، زباله‌های تر کهریزک به کمپوست تبدیل و در بازار فروخته می‌شوند. سونامی سرطان در ایران بیداد می‌کند و هر روز انگشت اتهام به سوی قشری نشانه می‌رود. البته همیشه کشاورزان در نوک پیکان حمله‌ی منتقدان افزایش سرطان در ایران قرار دارند، زیرا این گروه معتقدند کشاورزان بدون قاعده از سم و کود شیمیایی در مزارع استفاده و در نتیجه محصولاتی تولید می‌کنند که باقیمانده‌ی سموم در آن‌ها چندین برابر استانداردهای جهانی است. اما آیا تاکنون کسی از خود پرسیده که چگونه و از کدام مجرا کمپوست‌های سرطان‌زای کهریزک به چرخه‌ی تولید بخش کشاورزی راه یافته است؟
کمپوست‌ها فقط ذخیره می‌شوند
اطلاعات درج‌شده در سایت سازمان مدیریت پسماند، حکایت از توزیع کمپوست‌های تولیدشده در کهریزک برای مصارف گیاهی و زراعی دارد، شواهد هم این‌گونه نشان می‌دهد. اما حسن پسندیده، مدیر کل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست، می‌گوید که این کمپوست‌ها در بازار توزیع نمی‌شوند. وی می‌گوید: «روزانه حدود پنج هزار و ششصد تن پسماند وارد سایت آرادکوه می‌شود. از این میزان حدود دوازده تا پانزده درصد تبدیل به کمپوست می‌شود؛ یعنی روزانه حدود هفتصد تا هشتصد تن زباله‌ی تر تبدیل به کمپوست می‌شود.
پسندیده اضافه می‌کند: «کود تولیدی در این مرکز از نوع درشت است و ضرورت دارد خطوط تکمیلی به این مجموعه اضافه شود تا کمپوست را گرانوله و برخی ترکیبات را، برای کنترل میزان شوری و غلظت، به آن اضافه کند. به‌این‌ترتیب کمپوست تولیدی به استانداردهای لازم می‌رسد.
وی معتقد است که با انجام این فرآیندها کودهای تولیدی قابلیت استفاده در فضای سبز و امور کشاورزی را پیدا می‌کنند. بنابراین باید فرآیندی مکمل در این مرکز ایجاد شود.
پسندیده بر این باور است که کودهای تولیدی کهریزک فقط در این مرکز دپو می‌شوند و گزارشی در زمینه‌ی عرضه و فروش این کودها در بازار به سازمان محیط زیست ارائه نشده است.
ازآن‌جاکه واحد تولید کمپوست آرادکوه از تیر ۱۳۷۷ کار خود را آغاز کرده و به گفته‌ی پسندیده روزانه هفتصد تا هشتصد تن کمپوست تولید می‌کند، اگر تولید هر روز این مرکز را هفتصد تن و تعداد روزهای ماه را سی روز در نظر بگیریم، در این مدت بیش از ۲۱ هزار تن کمپوست در این مرکز تولید می‌شود. یعنی با گذشت ۲۰۲ ماه از فعالیت این مجموعه، حدود چهار میلیون و ۲۴۲ هزار تن کمپوست آرادکوه تولید می‌شود که دپو کردن این حجم، طی سال‌های متمادی، دور از ذهن به نظر می‌رسد.