گردشگری در آشوراده؛ آری یا خیر؟

پس از سفر حسن روحانی به استان گلستان و امضای یک تفاهم‌نامه همکاری بین سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با هدف توسعه گردشگری در جزیره آشوراده، جنجال‌های زیادی آغاز شد. آنطور که مجری طرح گردشگری آشوراده و همچنین استاندار گلستان اعلام کرده‌اند، این طرح در صدد آن است تا با احداث هتل، اماکن تفریحی و ورزشی و امکانات رفاهی گسترده، گردشگران را به تنها جزیره ایرانی دریای خزر بکشاند تا به تعبیر مجری طرح و البته رئیس جمهور پیشین، «کیش دوم» این بار در شمال ایران شکل گیرد.

آشوراده، جزیره‌ای ۶۰۰ هکتاری است که در جنوب شرق دریای خزر واقع شده است و بخشی از «پناهگاه حیات وحش» میانکاله محسوب می‌شود. گفته می‌شود این جزیره در ابتدا بخشی از شبه جزیره میانکاله بوده که در چند قرن گذشته، با حفر یک کانال توسط اهالی، موسوم به «کانال خزینی» از شبه جزیره جدا شده است. آشوراده فرودگاه پرندگان مهاجری است که در فصل‌های سرد سال از سرزمین‌های سرد شمالی به ایران می‌آیند و زمستان‌گذرانی و جوجه‌آوری می‌کنند.

تا نیمه‌های دهه ۱۳۷۰، آشوراده مسکونی بود اما با بالاآمدن آب دریای خزر، اهالی مجبور به ترک جزیره شدند. هم‌اکنون جزیره دارای ساختمان‌های مسکونی متروکه است که علاوه بر آن تاسیساتی متعلق به سازمان شیلات، نیروی انتظامی و وزارت آموزش و پرورش نیز در جزیره مستقر است. به طور کلی از وسعت ۶۰۰ هکتاری جزیره، در کمتر از ۱۰ درصد آن ساختمان‌ها و تاسیسات قدیمی مستقر شده و مابقی جزیره بدون سازه‌های سنگین است.

اگرچه جزیره پوشش ساخت و ساز فقیری دارد اما از نظر بافت طبیعی، بسیار غنی است. آشوراده فرودگاه پرندگان مهاجری است که در فصل‌های سرد سال از سرزمین‌های سرد شمالی به ایران می‌آیند و زمستان‌گذرانی و جوجه‌آوری می‌کنند. حفاظت از این منطقه که عنوان داخلی «پناهگاه حیات وحش» و همچنین عنوان جهانی «تالاب بین‌المللی» را یدک می‌کشد، برای بقای نسل پرندگان مهاجر حیاتی و ضروری است. اما حفاظت، هزینه‌هایی بالا برای متولیان امر دارد. معمولاً هزینه‌های حفاظت این مناطق به قدری بالاست که دولت‌ها سعی دارند از زیر بار آن شانه خالی کنند. با این‌حال متخصصان اقتصاد محیط زیست، راهکارهای فراوانی برای تامین هزینه‌های حفاظت پیشنهاد می‌کنند.

هزینه‌های حفاظت شامل نیروی انسانی، امکانات خودرویی و تجهیزات، بازدیدهای مستمر شبانه‌روزی و همچنین اقدامات عملیاتی برای حفظ منطقه در مواقع خاص (مانند آتش‌سوزی) است. معمولاً هزینه‌های حفاظت این مناطق به قدری بالاست که دولت‌ها سعی دارند از زیر بار آن شانه خالی کنند. با این‌حال متخصصان اقتصاد محیط زیست، راهکارهای فراوانی برای تامین هزینه‌های حفاظت پیشنهاد می‌کنند.

کسب درآمد برای حفاظت طبیعت

تاکید همواره بر این است که زیستگاه، خود دارای درآمدهای اختصاصی باشد و این درآمدها صرف حفاظت آن شود. طبیعی است که کسب درامد از زیستگاه باید محتاطانه باشد و به هیچ‌وجه نباید باعث آسیب به منطقه شود. نباید با هدف کسب درآمد، تغییرات آنچنانی در منطقه ایجاد کرد تا سیمای طبیعی منطقه دستخوش تغییر شود؛ چرا که فلسفه حفاظت به کلی به زیر سوال می‌رود. در جزیره درختان انار وحشی و بوته‌های تمشک می‌رویند و می‌توان با فروش این میوه‌ها و فراورده‌های محلی از آنها، به درآمدهایی کوچک و نسبتا پایدار دست یافت. اما این درآمدها باید بیشتر در اختیار صندوق‌های تعاونی جامعه محلی حاشیه‌نشین قرار گیرد.

صدور پروانه‌های محدود و کنترل شده شکار، فروش محصولات طبیعی زیستگاه (مانند گیاهان دارویی و میوه‌های وحشی) و همچنین گردشگری کنترل شده و مسئولانه، سه روش اصلی کسب درآمد هستند. البته هر یک از روش‌ها، دارای ملاحظاتی بسیار گسترده است.

درمورد آشوراده، گزینه شکار کنترل شده، امکان پذیر نیست. چرا که در جزیره جمعیتی از پستانداران مورد علاقه شکارچیان (مانند قوچ و میش و کل و بز) زندگی نمی‌کند و بخش اعظم حیات وحش این جزیره را پرندگان مهاجر تشکیل می‌دهند که چندان نمی‌توان روی فروش پروانه شکار آنها به قیمت بالا حساب کرد. از طرفی، با توجه به رده‌بندی حفاظتی این عرصه در قانون به عنوان پناهگاه حیات وحش، گزینه شکار برای این عرصه عملاً منتفی است.

اما کماکان دو گزینه فروش محصولات طبیعی تولید‌شده در زیستگاه و همچنین گردشگری مسئولانه در جزیره قابل اجرا است. در جزیره درختان انار وحشی و بوته‌های تمشک می‌رویند و می‌توان با فروش این میوه‌ها و فراورده‌های محلی از آنها، به درآمدهایی کوچک و نسبتا پایدار دست یافت. اما این درآمدها باید بیشتر در اختیار صندوق‌های تعاونی جامعه محلی حاشیه‌نشین قرار گیرد و از این طریق، این جوامع را در منافع حفاظت شریک کرد. این نوعی مکانیزم تشویقی محسوب می‌شود تا جلوی تخریب و دست‌درازی احتمالی به منطقه از سوی جامعه محلی را بگیرد. درباره گزینه گردشگری مسئولانه در طبیعت نیز باید بخشی از درآمدها به طور مستقیم به صندوق‌های روستایی وارد شود. جزیره دارای پتانسیل بالای پرنده‌نگری در فصل‌های پاییز و زمستان است و همین پتانسیل بالا، آن هم در فصلی که روستاییان مشغول کشاورزی نیستند، فرصت مناسبی برای جذب پرنده‌نگر داخلی و خارجی است.

درباره گزینه گردشگری مسئولانه در طبیعت نیز باید بخشی از درآمدها به طور مستقیم به صندوق‌های روستایی وارد شود. جزیره دارای پتانسیل بالای پرنده‌نگری در فصل‌های پاییز و زمستان است و همین پتانسیل بالا، آن هم در فصلی که روستاییان مشغول کشاورزی نیستند، فرصت مناسبی برای جذب پرنده‌نگر داخلی و خارجی است. اما این چگونگی حضور گردشگر در این طبیعت بکر نیز قطعا با گردشگاه‌های شهری و انسان‌ساخت کاملا متفاوت است.

تنها ۱۰ درصد مساحت برای گردشگری

در میانه دهه ۱۳۸۰، شرکت مهندسی مشاور رویان، مطالعات پهنه‌بندی پناهگاه حیات وحش میانکاله را انجام داد. در مطالعات پهنه‌بندی، مناطق حفاظتشده با توجه به ویژگی‌ها و ساختار‌های طبیعی‌شان، به پهنه‌ها یا اصطلاحاً زون‌های مختلف با کاربری‌های متفاوت تقسیم می‌شوند. مثلا قسمتی که ظرفیت حضور گردشگران را بدون برهم خوردن تعادل محیط دارد، به عنوان زون طبیعت‌گردی مشخص می‌شود و یا قسمتی که ورود انسان و فعالیت‌های انسانی بر امنیت و زادآوری گونه‌های گیاهی و جانوری تاثیر منفی دارد، به عنوان زون امن شناخته می‌شود.

مطالعات رویان، گردشگری در ۴۸ هکتار از پهنه جزیره را به عنوان گردشگری تیپ ۲ مشخص می‌کند که بر اساس آن می‌توان از سازه‌های سبک هماهنگ با محیط برای ارائه خدمات به گردشگران استفاده کرد. در ۴۰۸ هکتار دیگر جزیره نیز گردشگری بسیار محدود مجاز شمرده شده؛ به نوعی که تنها سازه‌های انسان‌ساخت مجاز، یک برج پرنده‌نگری و چند نیمکت چوبی است. در این مطالعات تاکید شده که در زون‌های گردشگری نباید امکانات روشنایی تعبیه شود و همچنین گردشگران نباید شب را در جزیره بگذرانند. در عوض اگر نیاز به امکاناتی نظیر هتل و رستوران بود، باید این تاسیسات در سواحل بندرترکمن در آن سوی آب احداث شود.

با چنین شرایطی، ظرفیت حضور گردشگران از نظر تعداد، بسیار کم خواهد شد که می‌توان میزان تقاضا را از طریق افزایش قیمت بلیط ورودی و خدمات دسترسی کنترل کرد؛ که همین افزایش قیمت نیز میزان درآمد لازم برای حفاظت را تامین می‌کند.

احداث هتل‌های چند طبقه و ساخت پیست دوچرخه سواری و زمین گلف و سایت اسکی روی آب و مواردی از این دست که گردشگاه‌های انسان ساخت معمول هستند، اگرچه ممکن است درآمد بالایی را به منطقه سرازیر کند، ولی ارتباطی با حفاظت ندارند. چرا که در این شرایط اولا عرصه طبیعی دستخوش تغییرات فراوان و به بیان علمی «تخریب» می‌شود و ثانیا مردم محلی و اقتصاد خرد خانواده‌های بومی چندان از آن منتفع نمی‌شود. درآمدهای حاصل از آن نیز دردی از وضعیت زیستگاه دوا نخواهد کرد.

فلسفه وجودی مناطق حفاظت شده، نگه‌داری مناطقی عاری از دست درازی‌های انسانی است که جانوران و گیاهان در آنها به رشد طبیعی خود ادامه دهند و به عنوان ذخیره ژن‌های طبیعت باشند. اگر قرار است درآمدی وارد این مناطق شود باید به طور مستقیم و غیر مستقیم صرف امنیت بیشتر زیستگاه و حفاظت موثر و پایدار آن باشد؛ فرایندی که جوامع محلی و اقتصاد آنها، نقشی کلیدی در آن بازی می‌کند. گردشگری پایدار، یکی از این منابع درآمدی است.